عمارت کلاه فرنگی «بیسیم» نخستین مرکز ارتباطات رادیویی و تلگراف در کشور را قاجارها ساختند با معماری خاص دوره خودشان. مکانی که در زمان خود یک مرکز استراتژیک در کشور بود، هرچند امروزه در مرکز وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات قرار گرفته و به واسطه استقرار آذری جهرمی – وزیر ارتباطات – و بخشی از کارمندان اداری این وزارتخانه در آن عمارت، همچنان می‌توان نام این منطقه را استراتژیک دانست؛ عمارتی تاریخی که بیشتر براساس کلمات نوشته‌شده روی کاشی‌های آبی‌رنگ بالای سردرش یعنی «ساختمان بیسیم» به‌خصوص بین رسانه‌ای‌ها و رادیویی‌ها به این نام هم معروف است. اما «عمارت کلاه‌فرنگی» نام قدیمی‌تری برای آن است بین مردم تهران قدیم. وقتی در سال ۱۳۰۱ در جاده قدیم شمیرانات یا خیابان کوروش کبیر (خیابان شریعتی) توسط پهلوی اول که در آن زمان وزیر جنگ بود ساخته شد به عنوان یک ساختمان مرکز ارتباطی در کشور توانست راهِ ارتباطی جدیدی بین ایران و دیگر کشورها باشد.
هرچند در بین خبرهای روزمره گاهی اوقات نامی از بناهای قدیمی در اختیار وزارت ارتباطات هم به گوش می‌رسد مانند خانه «مستوفی‌الممالک» یا «ساختمانِ قدیمی پستخانه چابهار»، اما هنوز ارتباطاتی‌ها لیستِ کاملی از بناهای تاریخی در اختیارشان ندارند و گویا به تازگی عزم‌شان را جزم کرده‌اند تا سراغ بناهای قدیمی تحت مالکیت خود در نقاط مختلف کشور بروند برای شناسایی و احیانا و ساماندهی.
لزوم ایجاد معاونت موزه و میراث فرهنگی در وزارت ارتباطات
جمال هادیان – رئیس مرکز روابط عمومی و اطلاع‌رسانی وزارت ارتباطات – به خبرنگاران میراث فرهنگی می‌گوید: بر اساس صحبت‌هایی که با آقای وزیر داشته‌ایم و به دنبال علاقه ایشان به میراث فرهنگی، توصیه کرده‌انند که معاونتی به نام «موزه و اماکن تاریخی و میراث فرهنگی» در مجموعه روابط عمومی این وزارتخانه تعریف شود.
او با بیان این‌که هنوز اطلاعات کامل و جامعی از همه بناهای تاریخی و قدیمی در اختیار این وزارتخانه در سراسر کشور در اختیار نداریم، اظهار می‌کند: قرار است در این معاونت، به دنبال شناسایی همه خانه‌ها و ساختمان‌های تاریخی باشیم که در اختیار وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات هست و نسبت به احیا و تعمیر آن‌ها اقدام کنیم.
او به بزرگی و گستردگی این پروژه اشاره می‌کند و می‌گوید: وزارت ارتباطات به تنهایی نمی‌تواند این کار را انجام دهد؛ نیاز است سایر ارگان‌ها و سازمان‌ها وارد عمل شوند. وزیر ارتباطات بسیار به حوزه میراث فرهنگی علاقه‌مند است و تاکید دارد این ساختمان‌ها شناسایی و مرمت شوند.
یک هفته است از وجود عمارت پستخانه چابهار مطلع شده‌ام
هادیان نمونه این خانه‌های تاریخی را علاوه بر خانه «مستوفی‌الممالک» در تهران و «عمارت پستخانه» در چابهار عنوان می‌کند و می‌افزاید: تا یک هفته قبل هیچ اطلاعی از وجود این عمارت تاریخی در چابهار که تحت مدیریت شرکت پست منطقه است، نداشتیم. بنابراین با خبرهای منتشرشده از وضعیت مرمت این بنا، از استان درخواست کردیم تا قرارداد امضاشده بین شرکت پست و طرف مزایده برای مرمت و تعیین کاربری این بنای تاریخی را به ما اعلام کند تا آن را به طور کامل بررسی کنیم.
او می‌گوید: شرکت ملی پست ساختمان‌های تاریخی متعددی در بسیاری از استان‌ها در اختیار دارد، چنان‌که ساختمان‌های تلگرافخانه در بسیاری از نقاط کشور قرار دارند و می‌توانند کاربری داشته باشند چراکه دارای معماری ویژه‌ای هستند.
او تاکید می‌کند: باید دقت داشته باشیم تا تعمیرات و مرمت بر اساس اصول میراث فرهنگی انجام شود. قبول داریم که میزان فعالیت ما در حوزه میراث فرهنگی در وزارت ارتباطات کافی نیست اما مهم آن است که این کار را آغاز کرده‌ایم.
مستوفی‌الممالک نصیب شهرداری می‌شود؟
هادیان با بیان این‌که تا کنون ۷۰ وزیر در این وزارتخانه حضور داشته‌اند، ادامه می‌دهد: حتما ساختمان‌های تاریخی زیادی در اختیار این وزارتخانه است، اما تاکنون به نسبت شناسایی آثار تاریخی، خانه «مستوفی‌الممالک» در حال حاضر با مشارکت شهرداری تهران در حال مرمت و تعمیر ساختمان است.
او اما از انجام سه مناقصه برای خانه مستوفی‌الممالک خبر می‌دهد و می‌گوید: در یک سال گذشته وزارت ارتباطات تلاش کرد تا مرمت و تعمیر این مجموعه و تعریف کاربری آن انجام شود. بنابراین، براساس قانون مناقصه‌هایی برای تعیین شرکت‌های معتبر برگزار شد، اما با وجود این‌که تاکنون سه بار مناقصه برگزار شده به دلیل تغییرات قیمت و تورم موجود هیچ‌یک از شرکت‌ها در این مناقصه‌ها شرکت نکرده‌اند.
او در ادامه می‌گوید: در حال حاضر با توافق‌هایی که با شهرداری تهران انجام شده، قرار است با مشارکت شهرداری، ساختمان مستوفی‌الممالک تعمیر و بازسازی شود و کاربری جدیدی برای آن تعریف شود. امیدواریم در آینده نزدیک کار مرمت آن آغاز شود.
تلاش می‌کنیم در سال دست‌کم دو بار بازدید از کلاه‌فرنگی برنامه‌ریزی شود
رئیس مرکز روابط عمومی و اطلاع‌رسانی وزارت ارتباطات با تاکید بر این‌که ما به دنبال آن هستیم که در طول سال مردم در دو مرحله بتوانند از عمارت کلاه‌فرنگی در وزارتخانه بازدید کنند، می‌افزاید: به دلیل این‌که این ساختمان در داخل وزارتخانه قرار گرفته با محدودیت‌هایی مواجه هستیم ولی در روز ارتباطات و یک روز در نوروز تلاش می‌کنیم تا این هماهنگی انجام شود تا مردم هم از این ساختمان تاریخی بازدید کنند.
تاریخ شفاهی وزارت ارتباطات با ۴۵ وزیر و معاون ارتباطاتی مستند شده
او با بیان این‌که بیش از یک سال است پروژه تاریخ شفاهی وزارت ارتباطات آغاز شده می‌گوید: حتی از وزرا، معاونان و مدیران وزارتِ ارتباطات و فناوری اطلاعات قبل و بعد از انقلاب برای بیان خاطرات و صحبت‌های خود در این زمینه دعوت کرده‌ایم که تا کنون حدود ۲۰۰ ساعت جلو دوربین‌ها نشسته‌اند و اسناد و مدارک و تجربیات خود را اعلام و بیان کرده‌اند.
هادیان با بیان این‌که این فیلم‌ها در روابط عمومی در حال تدوین است اظهار می‌کند: مستند قبل از انقلاب آن در حال حاضر تکمیل شده و مستند دوم که مربوط به بعد از انقلاب و دوران دفاع مقدس است نیز به زودی آماده پخش می‌شود. همچنین بخش سوم هم به مرکز اسدآباد همدان اختصاص پیدا کرده است.
او می‌افزاید: به زودی خیابان و باغ مشاهیر در محوطه وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات به نام این مسوولان قدیمی ایجاد می‌شود. متأسفانه در طول مستند تاریخ شفاهی وزارتخانه دو وزیر از بین ما رفتند که یکی از آن‌ها کریم معتمدی آخرین وزیر قبل از انقلاب و بعدی مهندس اسلامی اولین وزیر بعد از انقلاب در این حوزه بود که فوت کرده‌اند.
به گفته وی، تا کنون ۴۵ مدیر و وزیر در قالب ۱۰ مجموعه مستند و ۲۰ جلد کتاب تاریخِ وزارت ارتباطات و این بناهای تاریخی را مستند کرده‌اند.
او همچنین می‌گوید: به زودی شاهد برگزاری مراسمی خواهیم بود که طی آن خیابان و باغی به نام مشاهیر با اسم تمام ۴۵ مدیر و وزیر که در این مستند حضور داشته‌اند در محوطه وزارت ارتباطات نام‌گذاری و افتتاح خواهد شد.
رییس مرکز روابط عمومی و اطلاع‌رسانی وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات همچنین از وجود یک آرشیو بزرگ از اسنادِ در اختیارِ این وزارتخانه خبر می‌دهد که نقص بزرگی در آن وجود دارد و ادامه می‌دهد: بخشِ زیادی از آرشیو تصویری و فیلم‌ها که حدود ۶۰ سال در مخابرات، پست و تلفن بود بر اثر اهمال و کم‌توجهی از بین رفته است و ما در حال جمع‌آوری باقی‌مانده این آرشیو هستیم.
او همچنین در حین بازدید خبرنگاران از این عمارت قدیمی، با حضور روی بالکن این ساختمان تاریخی، مهم‌ترین اتفاق رخ‌داده در این بنای تاریخی و به خصوص بالکن آن را «برگزاری اجلاسی چهارجانبه در این بخش از عمارت فرنگی» عنوان می‌کند و می‌گوید: اجلاس چهارجانبه وزرای ارتباطات ایران، آذربایجان، ارمنستان و روسیه هم در داخل ساختمان کلاه فرنگی و در این بالکن برگزار شده است.
به گفته او، همچنین هشت درخت در داخل این وزارتخانه خشک شده که به دنبال تبدیل آن‌ها به مجسمه‌های چوبی هستند.
شگفتی‌هایی که کلاه‌فرنگی برای مراجعان خارجی دارد
هادیان حتی به شگفتی ملاقات‌کنندگان خارجی وزیر ارتباطات در زمان حضور در این عمارت تاریخی اشاره می‌کند و می‌گوید: با تبدیل ساختمان کلاه‌فرنگی به دفتر کار وزیر ارتباطات، تغییراتِ کوچکی ایجاد و بنا مرمت شد، که اکنون این ساختمان تاریخی محل ملاقات‌های وزیر شده است، به طوری که وقتی وزرای ارتباطات کشورهای خارجی برای دیدار با وزیر به این ساختمان مراجعه می‌کنند، زمان طولانی را صرف دیدن ساختمان موزه آن می‌کنند. وسایل و نوع معماری ساختمان کلاه‌فرنگی برای آن‌ها شگفت‌آور است.
کلاه‌فرنگی چطور عمارت بیسیم شد
ابوالفضل مرشدزاده – کاخ‌دار – درباره آخرین وضعیت عمارت کلاه‌فرنگی «بیسیم» توضیح می‌دهد: از زمانی که وزیر دفتر کار خود را در این ساختمان قرار داده، باعث شده تا اقدامات خوبی برای حفظ و احیای این ساختمان انجام شود. این ساختمان قدمت ۹۵ ساله دارد و در سال ۱۳۰۱ در دوره قاجار به دستور رضاخان که وزیر جنگ آن زمان بود، ساخته شد و پس از دو سال این بنای تاریخی با معماری خاص بهره‌برداری شد.
او می‌افزاید: ابراهیم معمارباشی یکی از معماران پست و تلگراف بود که این ساختمان را ساخت و ساختمان‌های جانبی نیز هر کدام چند سال بعد ساخته شدند و به صورت جالب و هنرمندانه به این ساختمان متصل شدند. پس از پایان دوره نخستین افرادی که برای آموزش به خارج اعزام شده بودند، رسماً این ساختمان توسط «مورس» و «تلگراف» به دنیا وصل شد و از سال ۱۳۰۵ به بعد ورژن‌های مختلف وسایل ارتباطی خریداری و در این مکان نصب شده است.
او با بیان این‌که عمارت کلاه فرنگی «بیسیم» بیشتر برای مقاصد نظامی ساخته شده، اظهار می‌کند: از دوره‌ی پهلوی اول از این مکان برای ایجاد یک فرستنده موج بلند استفاده می‌شود. در سال ۱۳۱۰ فرستنده موج کوتاه آمریکایی خریداری و از همین‌جا رادیو در ایران راه‌اندازی شد.
مرشدزاده می‌گوید: در سال ۱۳۳۶ ژنراتوری بسیار پرقدرت نصب می‌شود که با استفاده از آن وسایل ارتباطی مختلفی در این مکان شروع به کار می‌کنند و این عمارت کلاً تبدیل به یک فرستنده و دریافت‌کننده اطلاعات و ارتباطات می‌شود. با توسعه فضای ارتباطاتی باکس‌های فرانسوی نیز برای این کار خریداری و به این مکان اضافه شد. این ژنراتور توسط سوخت گازوئیل کار می‌کرده و با منبع آب خنک می‌شده و با توجه به دود و سروصدایی که داشته است و بیش از ۱۵ تا ۲۰ سال از آن استفاده شده، هیچ ترکی روی دیوارها ایجاد نشده است.
او حتی به سقف این مجموعه تاریخی هم اشاره می‌کند: سقف این عمارت یک شاهکار معماری با ۹۵ سال قدمت است که بازسازی آن از سال ۷۴ تا ۸۴ طول کشیده است و یک فرزکار متخصص نیز دودی را که روی این سقف از کار با ژنراتور ایجاد شده بود پاک کرد.
به گزارش جارچی اخبار به نقل از ایسنا: وی در بخش دیگر توضیحاتش می‌گوید: در سال ۱۳۱۷ با بودجه ۸۰ هزار تومانی راه‌اندازی رادیو در ایران آغاز می‌شود و در چهارم اردیبهشت ۱۳۱۹ در این ساختمان رادیو به بهره‌برداری رسید. تا سال ۱۳۳۷ رادیو در این مکان فعالیت می‌کرد و از آن به بعد به ارگ به نام رادیو ایران منتقل شد.
او بیان می‌کند: ما به هفت زبان زنده دنیا اخبار را پخش می‌کردیم و اولین گوینده رادیو نیز «قدسی رهبری» بود که از بین ۱۰۰ نفر اول شد و حقوق ماهیانه‌اش نیز ۱۰۰ تومان بود. گوینده‌های فارسی‌زبان ماهانه ۱۰۰ تومان و خارجی‌ها ۵۰ تومان دریافت می‌کردند و یا ارکستر ایرانی ۲۸۰ تومان دریافت می‌کرد و ارکسترهای خارجی ۱۵۰ تومان دریافت می‌کردند. در نهایت ۴۴ نفر در رادیو فعالیت داشتند که هر کدام حقوق خاص خود را دریافت می‌کردند و اسناد آن نیز موجود است. در کل می‌توان گفت کار ارتباطات در ایران از همین ساختمان شروع شده و یکی از تلگراف‌های مهمی که در آن زمان به این ساختمان فرستاده شد تبریک نوروز سال ۱۳۱۷ توسط هیتلر به پهلوی اول بود که در این ساختمان تلگراف آن دریافت شد.
ساختمانی تاریخی با مقاومتِ هفت‌ریشتری در برابر زلزله
مرشدزاده همچنین درباره استقامت این بنای تاریخی می‌گوید: براساس اعلام کارشناسان استقامت آن شش تا هفت ریشتر در برابر زلزله است.