این سئوال بیشک وزن متغیری در ذهن دوستداران این کهنشهر و سایر هموطنانمان دارد تا جایی که بخشی از هویت ساکنان این شهرستان با تکیه بر همین ارزشگذاری شکل میگیرد و افتخار به تمدن درخشان آن جزو ستونهای استوار فرهنگی و اجتماعیاش به شمار میرود.
به گزارش جارچی اخبار به نقل از ایرنا، این در حالی است که نگاه افراطی نسبت به این جایگاه، توقع برای توسعه روزافزون بخش گردشگری آن را به صورت غیرواقعی بالا میبرد و از سوی دیگر نیز اگر در این زمینه تفریط شود، یک ظرفیت بالقوه برای توسعه مورد چشمپوشی قرار میگیرد و بر همین اساس به نظر میرسد این جایگاه باید در افکار عمومی بازنگری شود.
فرصت مصاحبه با یعقوب طالبی رئیس بومی اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی مراغه که تحصیلات مرتبط هم دارد، شاید بتواند در این بازنگری مفید باشد؛ گفتوگویی که با مطالعههای حوزه تمدن شهری در دوره معاصر کلید میخورد و در خلال آن تلاش میشود تا نگاهی واقعبینانه نسبت به این جایگاه صورت پذیرد.
* آیا مراغه در مطالعههای دوره معاصر تمدن شهری مورد توجه بوده است؟
نگاه تاریخی به مطالعههای حوزه فرهنگ و تمدن شهری در دوره معاصر نشان میدهد که از آغازین سالهای طرح موضوع و شکلگیری انجمن آثار ملی ایران در سال ۱۳۰۴ خورشیدی به ریاست «آندرهگدار» فرانسوی تا به امروز، مراغه در ردیف شهرهای مهم و اولویتدار قرار داشته است.
تا جایی که پنج گنبد مراغه طی آن دوران در فهرست آثار ملی قرار گرفت و ۴۰ درصد از آثار ثبتی استان آذربایجانشرقی با لیست «آندرهگدار» در این شهرستان قرار داشت؛ هر اتفاقی هم در حوزه مدیریت بافت تاریخی و مطالعات شهرهای تاریخی به وقوع پیوسته، مراغه در بین شهرهای اولویتدار قرار گرفته است.
اگر به دهه ۴۰ و شکلگیری وزرات فرهنگ و هنر که میراث فرهنگی در ذیل آن قرار داشت، بنگریم دورهای است که ایتالیاییها در حوزه مرمت آثار تاریخی ایران فعالیت داشتند، خواهیم دید که آثاری چون گنبد کبود و مدور مراغه توسط آنان مرمت شده که باز هم نشان از جایگاه مراغه و آثار آن در سیاستگذاری کشور دارد.
طی دهه ۵۰ خورشیدی مصادف با احیای انجمن آثار ملی کشور نیز مراغه جزو شهرهای اولویتدار بود و کاوشهای باستانشناسی در این کهنشهر هم انجام شد که از دل این کاوشها «معبد مهر» و «رصدخانه» بیرون آمد و در نتیجه آن مقبره اوحدی ساخته شد.
همینطور در دوره پس از پیروزی انقلاب اسلامی و در دهه ۷۰ که برای تعیین ضوابط و آییننامههای توسعه شهری در سطح کشور اقدام شد، مراغه در بین شهرهای اولویتدار قرار گرفت و شرکت مشاور «زیستا» همزمان با برخی دیگر از شهرهای تاریخی بافت تاریخی مراغه را نیز مصوب کرد که هنوز هم بسیاری از ضوابط آن در ملاک عمل تصمیمگیری حوزه ساخت و ساز شهری است.
طی دهه ۹۰ و با وجود کمبود اعتبارات، در راستای عمل به منویات مقام معظم رهبری در مسیر بازیابی و احیای سبک زندگی اسلامی، ضوابطی تحت نظر شورای عالی انقلاب فرهنگی برای ۱۶۸ شهر تاریخی کشور تعیین شد که مراغه هم در جمع آنها قرار دارد.
طی یکی دو سال اخیر نیز برای تدقیق و تعیین ضوابط و آییننامههای شورای عالی معماری و شهرسازی، تهیه نقشه مطالعات شهری تبریز و مراغه در اولویت قرار گرفت که مطالعات مربوط به تبریز در سال ۱۴۰۰ انجام و مطالعات مراغه هم آغاز شد که امیدواریم در سال ۱۴۰۱ تکمیل، و تکلیف مراغه در حوزه توسعه شهری مشخص شود.
قرار گرفتن تمام این مطالعات تاریخی در کنار هم نشان میدهد که مراغه با ۲۰۰ اثر ثبتی و ۵۰۰ اثر تاریخی و سابقه تمدنی درخشان همواره از جایگاه ویژه در بین شهرهای تاریخی کشور برخوردار بوده است.
* مهمترین شاخص تاریخی مراغه چیست؟
مهمترین شاخص تاریخی مراغه بلاانقطاع بودن و تداوم تمدنی و شهرنشینی آن از دوران پیش از اسلام تا به امروز بوده است به این معنا که مراغه در همه دورههای تاریخی حیات موثر داشت و با تکیه بر منابع مختلف تاریخی میتوان به جایگاه این کهنشهر در حوزه تمدنی و تاریخی کشور رسید.
* این جایگاه تاریخی تا چه حدی به توسعه گردشگری آن کمک کرده است؟
اینکه جایگاه تاریخی مراغه تا چه حدی به توسعه گردشگری این کهنشهر کمک کرده است باید در قیاس با سایر شهرها و در گستره جغرافیایی کشور بررسی شود اما به نظر میرسد مراغه هم به نسبت خودش توانسته با استفاده از این ظرفیت در مسیر توسعه گردشگری حرکت کند.
به طور طبیعی از برخی شهرهای تاریخی کشور همچون شهرهای کلان و گردشگرپذیر که سابقه چندین ساله در حوزه گردشگرپذیری دارند، عقب هستیم؛ شهرهایی که اقتصاد گردشگری در میان ساکنان آنها جا افتاده و مردمانش نحوه بهرهگیری از ظرفیت تاریخی شهر را به خوبی فرا گرفتهاند و برای حفظ بافت تاریخی شهرشان پیشقدم هستند.
اما در مراغه وضعیت متفاوتتر به نظر میرسد و هنوز هم برخیها بر سر این دو راهی مردد ایستادهاند که آیا بافت تاریخی عامل توسعه است یا مانع آن؟ و همین چالش فکری موجب میشود تا در عمل هم دچار مشکل شویم.
نگاه متولیان میراث فرهنگی در کشور و شهرهای تاریخی بر اساس تجربههای جهانی بر این مبنا استوار است که بافت تاریخی در صورتی که به صورت درست و صحیح درک شود، عامل توسعه به شمار میرود.
* چرا برخیها در مراغه وجود بافت تاریخی را مانع توسعه به شمار میآورند؟
اگر قرار باشد بافت مدرن و جدید را روی بافت تاریخی جایگزین کنیم، وجود بافت تاریخی حتما محدودیتهایی را ایجاد خواهد کرد اما در سطح جهانی بیش از هشت دهه است که از این موضوع عبور، و تا حدودی همه قبول کردهاند که نگاه مدرنیته بر مبنای ایجاد کالبدهای جدید، به روز و متناسب با نیاز جامعه مخاطب، منافاتی با وجود بافت تاریخی شهرها ندارد.
محور توسعه در بافتهای تاریخی شهرها باید بر مبنای نیاز مخاطبان در همه ابعاد آن شکل بگیرد، نیاز تحولی، توسعهای و نیاز هویتی، ضمن اینکه شرایط زندگی امروزی ایجاب میکند که گاهی از کنار نگاه سنتی بگذریم که به معنای طرد آن نیست.
* پس به طور واضح تکلیف ساختوساز در یک شهر تاریخی همچون مراغه چگونه مشخص می شود؟
تکلیف مشخص است و باید دور بافت تاریخی شناخته شده شهر از نظر ساخت و ساز خط قرمز بکشیم؛ در حفظ آن تلاش کنیم؛ آن را عامل توسعه بدانیم و تمدن شهری خودمان را به جهانیان معرفی کنیم و برنامهریزی شهری برای آن صرفا در راستای حفظ هویت، معرفی تمدنی و توسعه گردشگری صورت پذیرد.
برخیها در سطح جهانی شاید طی برهه کوتاهی با هدف شکلگیری مدرنیسم از کنار بافت تاریخی عبور کردهاند اما عموما همه آنان پس از مدتی زندگی مدرن را در کنار بافت سنتی و ضمن حفظ این بافت پذیرفتهاند.
اگر همین درک را در شهر خودمان نهادینه و قبول کنیم که مراغه خط قرمزی دورتادور بافت تاریخیاش دارد و توسعه را پیرامون این بافت دنبال کنیم، بدونشک وجود بافت تاریخی عامل توسعه شهری خواهد بود؛ البته قوانین و ضوابط هم برای درک همین موضوع شکل گرفته است.
برای حفظ بافت تاریخی مراغه ضوابطی وجود دارد که بر اساس آن اگر یک عنصر بافتی همچون خانه و کوچه بر اساس نقشه هوایی سال ۱۳۴۰ همچنان پابرجا باشد، باید به همان شکل حفظ شود؛ این ضوابط تکلیف را مشخص میکند و در سال جاری هم روی نقشه توسعهای و جامع شهری پیادهسازی میشود که بر اساس آن باید برای ساختوساز عمودی از این بافت خارج شویم و به نقاط پیرامون برویم.
* برخی ساختوسازهای اخیر از جمله در قبرستان تاریخی «آقالار» و کوه «دوبرادران» منافاتی با این ضوابط ندارد؟
با توجه به اینکه بافت مجموعههای گورستان آقالار و تپه دوبرادران، بافت بدون عنصر ساختمانی و کالبدی است، برای تعیین وضعیت تاریخی آنها ابتدا باید کاوشهای تخصصی باستانشاسی صورت پذیرد که این اتفاق افتاده و برای تصمیمگیری در مورد غنای تاریخی آنها و نحوه برخورد با آن، مجموعه مدیریت میراث فرهنگی از خرد تا کلان و سطح وزارتخانه منتظر ارائه گزارشهای تخصصی بدنه کارشناسی وزارتخانه هستند؛ به طور طبیعی هرگونه تصمیم در خصوص توقف، حذف یا ادامه ساختوساز منوط به ابلاغیه وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی کشور است.
این شهر باستانی با دارا بودن صدها اثر تاریخی و ثبت ملی و نیز جاذبههای چشمنواز طبیعی، مقصدی بینظیر و دلنواز برای گردشگرانی است که بازدید از میراث تاریخی را به کنکاش در دل جاذبههای طبیعت بکر دامنههای سهند گره میزنند.
وجود گنبدها، مقبرهها، زیارتگاهها، مساجد، پلها، قلعهها، حمامها و موزههای تاریخی در کنار جاذبهها و مناطق گردشگری سرشار از زیباییهای بیبدیل الهی در این منطقه، مراغه را به نقطه عطفی در زمینه جاذبههای گردشگری تبدیل کرده است.
وجود باغهای سرسبز و زیبا نه تنها در حاشیه، بلکه در درون شهر تاریخی مراغه، این پایتخت چند دوره ایران زمین و خطه آذربایجان را به باغشهری جذاب تبدیل کرده است.
در مورد تاریخ شگرف و سراسر افتخارآمیز این کهنشهر همان بس که در دوره مادها و ایلخانان بارها پایتختی زیبا برای این مرز و بوم بوده و یادگاران آن دوران کهن، مهر تاییدی بر تاریخ و پیشینه پرطمطراق این خطه است.
اوج شهرت نام مراغه به عهد هلاکوخان و پایتختی آن در این دوران باز میگردد که شکوه و افتخار خود را مرهون تلاشهای بیبدیل خواجه نصرالدین طوسی، دانشمند و فیلسوف بزرگ و شهیر ایرانی است.