محمدرضا عزیزپور*

وضعیت آب در ایران به شدت بحرانی است، اما آن‌چه که باید بیش از هرچیز مورد توجه قرار بگیرد، مدیریت منابع و مصرف آب است، که تنها یک اقدام از جانب دولت نیست و باید همه افراد جامعه از جمله کشاورزان و صنعتگران نیز در آن مشارکت داشته باشند.

در جهان امروز مقوله آب از اهمیت بالایی برخوردار است و کشورهای مختلف در تلاش برای یافتن راه‌­های مطلوب صرفه­‌جویی در مصرف آب هستند. به منظور آگاه­‌سازی مردم در مورد اهمیت آب، ۲۲ مارس هر سال (دوم فروردین) از سوی سازمان ملل به ­عنوان «روز جهانی آب» نام‌گذاری شده است. از سال۱۹۹۳ تاکنون هر سال یک شعار جدید درباره مسائل حساس آن زمان برگزیده می‌شود تا فعالیت‌­های جامعه بر پایه آن شعار شکل گیرد. شعار امسال روز جهانی آب هم «آب زیرزمینی: مرئی کردن نامرئی» نامیده شده است.

عواقب بحران آب چیست؟

بحران آب به­ معنای فقدان دسترسی بسیاری از مردم به آب سالم و کافی است. در سال­‌های اخیر به ­علت رشد شهرنشینی و توسعه کشاورزی، در بسیاری از کشورهای جهان برداشت آب از منابع زیرزمینی از میزان تغذیه سالانه آن‌ها بیشتر شده و این به معنای استخراج و استفاده از آبی است که در طول هزاران سال در لایه­‌های آبدار زمین ذخیره شده ‌است. سفره‌های آب زیرزمینی به‌عنوان یکی از مخازن ذخیره آب جهان، در حال از دست دادن ظرفیت‌ خود و خشک شدن هستند و این می‌تواند عواقب جدی ایجاد کند. به‌گونه‌ای که ادامه این روند موجب خشک شدن چاه­‌ها، قنات‌­ها و چشمه‌­ها می‌­شود. بیشترین تاثیر مستقیم تخریب این منابع خدادادی هم کاهش سطح آن‌هاست.

تأثیر مستقیم بعدی، افزایش هزینه‌­های «پمپاژ» است. بدین معنا که هزینه‌­های حفر چاه‌­های عمیق‌­تر نیز افزایش خواهد یافت. یکی از عوارض غیرمستقیم کاهش سطح آب، «تخلیه بافت زمین» است. تخلیه بافت زمین به حدی است که در شرایط فعلی در حال فروپاشی تدریجی آن است. در کنار این، کاهش سطح آب‌های زیرزمینی منجر به کاهش ورود آب­‌های زیرزمینی به رودخانه‌ها، تالاب‌­ها و دریاچه‌­ها می‌شود که این امر موجب ظهور رودخانه‌­هایی است که خشک شده، تالاب‌هایی است که دیگر پایدار نیستند و در نتیجه آن اکوسیستم‌­های وابسته به آب زیرزمینی نیز به شدت آسیب دیده‌­اند.

پدیده فرونشست موجب از بین رفتن تخلخل در لایه‌های آبرفتی زمین و از دست دادن توان نگهداری آب در دشت‌ها می‌شود. این موضوع نیز به حدی پیچیده و جدی است که با کاهش سطح آب‌­های زیرزمینی، روند «توسعه محلی» هم کاهشی و نزولی شده و تنشی بزرگ در نظام اجتماعی و اقتصادی ایجاد خواهد کرد. آب‌­های زیرزمینی مهم‌­ترین منبع آب شیرین جهان هستند.

اکنون آب آشامیدنی حدود ۲ میلیارد نفر مستقیماً از آب­‌های زیرزمینی تأمین می‌­شود و برای آبیاری بزرگ‌ترین بخش تهیه غذا در جهان از آن استفاده شده و آبیاری در مناطق خشک از طریق آب‌­های زیرزمینی انجام می‌­شود. این در حالی است که در کشورهای توسعه یافته بیش از ۲۰ درصد از آب سفره‌های زیرزمینی را برداشت نمی‌­کنند، مگر این‌که در شرایط بسیار بحرانی و در شرایط تنش آب باشند که در این صورت هم مشروط به تعادل‌­بخشی و تغذیه سفره‌ها، حداکثر تا ۴۰ درصد اجازه برداشت دارند.

ایران در منطقه خشک و نیمه خشک واقع شده و دارای منابع آب محدود است، از این رو نیاکان ما در چندین هزار سالی که در این مناطق زندگی می‌­کردند همواره آب را در زیر زمین نگه می‌­داشتند، زیرا معتقد بودند با اطمینان‌ترین منابع آبی، آب‌های زیرزمینی است.

این موضوع راه حل دارد

باید در نظر داشت که تمام آب‌های موجود در ایران قابل استفاده نیست و درصد بالایی  از آن را آب­‌های شور تشکیل می‌­دهند که روزبه روز بر میزان آن هم افزوده می‌شود. برداشت بی­‌رویه آب‌های زیرزمینی شیرین از طریق چاه‌­های عمیق و نیمه عمیق موجب کاهش میزان آب شیرین و افزایش آب‌های شور می‌شود. تبدیل آب‌های شور به شیرین و همچنین انتقال آب بین حوضه‌ای هم به دلیل هزینه زیاد، مقرون به صرفه نیست. در چند سال اخیر برداشت بی رویه منابع آب زیرزمینی مشکلاتی ایجاد کرده که باید با برنامه‌ریزی‌های اصولی و علمی راهی برای جبران آن پیدا کنیم.

اولین قدم در اصلاح وضعیت بحرانی آب‌های زیرزمینی این است که بدانیم چه میزان آب زیرزمینی را برای چه نیازهایی مصرف کرده‌ایم. قدم مهم دیگر این است که مدیریت منابع آب زیرزمینی را با مشارکت کشاورزان انجام دهیم. درصد بالایی از مصارف آب زیرزمینی به کشاورزی اختصاص دارد که با مدیریت صحیح می‌توان از تخلیه سفره‌های آب زیرزمینی کاست.

نکته مهم دیگر قیمت‌گذاری آب‌های زیرزمینی است که می‌باید اصلاح شود. تلاش برای تغذیه آبخوان‌ها هم می‌تواند مورد توجه قرار گیرد. گام دیگر  بهبود مدیریت آب‌های سطحی است که در نتیجه، استفاده از آب‌های زیرزمینی را کاهش می‌دهد. حدود ۸۰ درصد از پساب‌ها و فاضلاب‌ها بدون تصفیه در محیط رها می‌شوند که غالباً به رودخانه‌ها می‌رسند و آن‌ها را آلوده می‌­کنند.

اقدام قوی‌تر برای جلوگیری از آلودگی آب‌های سطحی به مراتب از حفظ آب‌های زیرزمینی ساده‌تر است. استفاده از آبخوان‌ها باید آخرین راه‌حل تأمین آب باشد. این منابع باید برای نسل آینده نگه‌داری شوند. بنابراین با استمرار صرفه­‌جویی عمومی، برنامه‌­ریزی دقیق و مدیریت کلان، استفاده بهینه از آب و جلوگیری از هدر رفتن منابع موجود، باید کمبود آب را جبران کرد و تحقق این مسئله در وهله اول نیاز به اشاعه فرهنگ مصرف بهینه آب دارد.

اصلاح الگوی مصرف در بخش کشاورزی، صنایع و آب آشامیدنی از اقدامات موثر در رفع چالش کم‌­آبی در کشور ماست. افزایش نرخ بهره­‌وری آب در بخش کشاورزی، از طریق استفاده از سامانه‌­های نوین کشت باید به صورت اصولی مدیریت شود. در بخش صنعت باید طرح بازچرخانی در بخش فاضلاب اجرایی شود و از این آب برای آبیاری فضای سبز نواحی و شهرک‌­های صنعتی استفاده شود.

در بخش آب آشامیدنی باید طرح‌­های بازچرخانی به‌­معنای واقعی اجرا شود. رونق اقتصادی و کاهش آمار بیکاری در کشور در گروی تأمین آب پایدار است. مساله کاهش تدریجی منابع زیرزمینی و سطحی آب در استان‌ها را باید به مردم گوشزد کرد، در واقع کاهش میزان برداشت آب‌­های زیرزمینی نیازمند فرهنگ‌­سازی و زمینه‌­سازی قانونی و فنی است.

*مدیرکل دفتر امور اجتماعی و روابط عمومی شرکت مدیریت منابع آب ایران