دکتررضاعظیم آذری
دهه هاست که پرورش مرغ در ایران که یکی از زیباترین بخش های صنعت دام ،طیور، آبزیان و شیلات به شمار می آید با مشکلات عدیده ای روبرو بوده که در یکی دو سال اخیر با شیوع سویه جدیدی از بیماری آنفلوانزای طیور که قابلیت انتقال به انسان تحت سویه به اصطلاح فوق حاد آن نیز وجود دارد، اکنون آن را با چالش بسیار مهمی روبرو کرده است. البته باید در نظر داشته باشیم با وجود همه تنگناها و فراز و نشیب های بسیار نتیجه بیش از ۶۰ سال تلاش صاحبان صنعت طیور در کشور جایگاه ویژه ای در این صنعت برای ایران در قاره آسیا و جهان ایجاد شده که قطعا مرهون فعالیت همه دست اندرکاران این بخش است. البته همیشه نقش دامپزشکان در این عرصه فراموش می شود. نگاهی به اهم مشکلات صنعت طیور و آنچه که در وهله نخست دست اندرکاران این صنعت در قبال آن و به لحاظ اقتصادی بیان می دارند به موضوع نوسان قیمت تمام شده محصول، کمبود نهاده های تولید و خوراک طیور، فقدان بازار مناسب فروش به ویژه در بحث صادرات اختصاص دارد. اما در این میان همواره فقدان برنامه منظم و دقیق برای تنظیم تولید و مدیریت چرخه تولید، تنظیم جیره مناسب و موضوع اصلی پیشگیری از بیماری های طیور ، تشخیص و درمان به موقع و مناسب به عنوان یکی از اصلی ترین دشواری های صنعت مرغداری از یاد می رود و مرغداران تنها زمانی که با بروز برخی بیماری ها با شیوع گسترده روبرو می شوند خود را مکلف می دانند تا وجود“دامپزشک“ را به عنوان صاحب نقش مهمی در این چرخه را باور کنند. این درحالی است اگر اهمیت وجودی دامپزشک برای صاحبان صنعت دام و طیور از یک سو و دیگر بخش های کلیدی جامعه به طور کامل شناخته شده بود اکنون دیگر شاهد بروز این چنینی صدمات وارده به یکی از حوزه های مهم و کلیدی اقتصاد کشور و از جمله بخش طیور ناشی از بیماری ها از جمله بیماری آنفلوانزای طیور نبودیم. تلفات میلیونی طیور در کشور طی دو سال گذشته و خسارات میلیاردی و تأثیر مستقیم آن بر یکی از مهمترین کالای خوراکی عموم مردم اعم از تخم مرغ و طیور نباید هیچگاه به فراموشی سپرده شود. در ماه های اخیر به ویژه با گزارش آمار تلفات ناشی از آنفلوانزای طیور و حذف گله های مبتلا در راستای جلوگیری از شیوع و احتمال سرایت آن به انسان که ناشی از اقدامات کنترلی سازمان دامپزشکی و دامپزشکان بود سبب شد تا این باور به وجود آید که دامپزشکان ایران در برنامه های کنترلی خود کوتاهی کرده و در رأس آن سازمان دامپزشکی برنامه ای مشخص برای مقابله با این بیماری نداشته است. در حالی که نگاهی به این فعالیت¬ها در این خصوص به خوبی نشان می دهد آنان با وجود همه محدودیت ها با تمام توان وارد میدان شده و در راستای مقابله با این بیماری که احتمال سرایت آن به انسان نیز وجود دارد بی هیچ محدودیتی تلاش کرده اند و صد البته شناسایی و حذف گله های مبتلا در سایه تلاش وجودی آنها بوده است. اما نکته ای که در این میان باید بدان توجه کرد این است که فعالان صنعت مرغ که در این حرفه مشغول به کار هستند از تخصص و تجربه کافی برای مدیریت واحد تولیدی خود به ویژه در زمینه پیشگیری با بیماری های طیور از جمله آنفلوآنزای طیور برخوردار نیستند که این خود عاملی تهدیدی برای صنعت طیور به شمار می آید زمانی این باور شکل گرفته بود که فعالیت در این شغل آسان است این در حالی است که اکنون صنعت طیور در سطح جهانی به یک صنعتی با پشتوانه علمی و صد البته با ایفای نقش مهم دامپزشکان و بهره گیری از وجود آنان تبدیل شده است. متاسفانه علی رغم تمامی تلاش های انجام شده در عرصه دامپزشکی در کشور هنوز جایگاه این مهم به یک پای ثابت صنعت طیور بدل نشده و در واقع بی هیچ تردیدی باید پذیرفت مهمترین کاستی ها این صنعت از همین موضوع شکل می گیرد. نگاهی به وضعیت همین بیماری آنقلوآنزای فوق حاد طیور خود گویای این مهم است. درواقع در کشورهایی که سویه های قابل انتقال آنفلوانزای فوق حاد طیور در آنها نیز مشاهده شده حذف گله های طیور تنها با هدف جلوگیری از گسترش سویه ویروسی این بیماری که شکل جدیدی از خود را نشان داده و انتقال آن به انسان با قابلیت احتمال عدم درمان و مرگ می تواند همراه باشد صورت می گیرد و این خود گویای این واقعیت است که دامپزشکی برای آنان حرفه ای کاملا موثر و پذیرفته شده به شمار می آید.نکته ای که در این عرصه باید بدان توجه کرد این است که مسئولان این صنعت در کشورمان تنها به افزایش صرف تولید اهمیت داده اند و در کنار آن آنچنان که باید و شاید به کیفیت و بهره وری تولید نیز نگاهی اصولی نداشته اند موضوعی که با ایفای نقش دامپزشکان به آسانی بدست می آید باید توجه کرد که دیگر امروز خوراک مرغ ارزان به دست نمی آید وارداتی بودن این حوزه سبب شده که گران بودن قیمت تمام شده تخم مرغ و مرغ مربوط به آن باشد و اگر جیره ای مناسب و با بهره گیری از توانمندی علمی تهیه شود می توان برای آن فکری اساسی کرد که دامپزشکی به خوبی می تواند در این عرصه وارد شده و کمک حال مرغداران باشد اما همانطور که اشاره شد به آن توجه چندانی نمی شود جدای از این موضوع در مسایل بازار این صنعت مشکل افزایش تولید بدون برنامه ریزی در آن و روبرو شدن با مازاد تولید از مسایل مهم آن به شمار می آید در سال های اخیر شرایطی فراهم شده که متولیان امر برای کنترل قیمت ، بازار تولید را بر مبنای نیاز داخلی طرحریزی نمایند و بغیر از مسایلی که در یکی دوسال اخیر در بحث آنفلوانزا مطرح است پیش از این حتی زمانی شاهد بوده ایم که گله های مرغ مادر با نوبت دهی ویژه وارد عرصه تولید می شوند در حالی که اگر کیفیت در تولید گوشت مرغ و تخم مرغ را با نظارت موثر دامپزشکان فراهم گردد زمینه صادرات ایجاد و این عامل تهدید کننده به یک فرصت جدید برای صنعت مرغداری تبدیل می شود برای نمونه آمارها حاکی است سالانه بیش از ۱۰۰ هزار تن مازاد تولید تخم مرغ داریم که باید برای آن فکری شود و این با برند سازی و ارتقای کیفیت حاصل می شود با وجود آنکه ایران در رتبه دهمین کشور تولید کننده تخم مرغ در جهان قرار دارد اما هرگز نتوانسته در بازارهای جهانی حضور موثر داشته باشد. اگرچه صادرات مهمترین راهکار خروج از بن بست مازاد تولید و خسارت ناشی از آن به شمار می رود اما صاحبان صنعت نیز باید برای کاهش قیمت تمام شده و افزایش بهره وری اقدامات زیربنایی نظیر بازسازی و نوسازی واحدهای تولیدی ، استفاده از تجهیزات و امکانات مناسب با بهره گیری از توامندی دامپزشکان در این عرصه را به عنوان یک ضرورت جدی پیگیری نمایند. اما اگر بحث ، شیوع بیماری آنفلوانزای پرندگان را ادامه دهیم باید قبول کنیم این موضوع می تواند صنعت مرغداری کشور را از پا انداخته و آن را با معضل اساسی مواجه کند در واقع اگر اقدامات انجام شده در زمینه کنترل و جلوگیری از گسترش این بیماری در کشور به خوبی صورت نگیرد باید همچنان نگران شیوع آن در قطب‌های تولید باشیم موضوعی که در همین چندماهه موجب افزایش قیمت گوشت مرغ و تخم مرغ شد و نگرانی های زیادی را در بازار مصرف به وجود آورد.
عده ای بر این باور هستند باتوجه به اینکه بیماری از سال گذشته در کشور وجود داشت و علائم آن در پرندگان بومی و محلی در تابستان پیدا شده بود، باید اقدامات اساسی تر در این زمینه صورت می گرفت که به اعتقاد آنان متاسفانه این کار انجام نشد؛ یا در زمینه آموزش روستائیان و مرغداران، پایش بیماری در مرغ های محلی و کانون‌یابی در کشور باید اقداماتی انجام می‌شد ضمن اینکه به منظور جلوگیری از انتقال بیماری از شمال به مرکز کشور باید سد دفاعی بسیار قوی پیش بینی می شد که هیچ کدام از این اقدامات صورت نگرفت و در این میان نوک این حملات در وهله نخست به سمت سازمان دامپزشکی و در نتیجه دامپزشکان هدایت می شود قطعا سازمان دامپزشکی به تنهایی نمی تواند این اقدامات را انجام دهد، دستگاه ها و نهادهایی چون محیط زیست، قوه قضاییه و نیروی انتظامی نیز باید در این زمینه دامپزشکی را یاری کنند؛ ضمن اینکه مهم ترین مساله اعتبار نقدی است، وقتی سازمان دامپزشکی ۸ ماهه اول سال بودجه آنچنانی برای آنفلوانزا نداشته است، چه اقدامی می توانسته انجام دهد؟اعتباری هم که اکنون، جهت هزینه های معدوم سازی و … در اختیار سازمان دامپزشکی قرار داده شده، پول نقد نیست و مسایل متعددی را در کنار خود دارد کمبود نیرو و امکانات این سازمان نیزکه جای خود را دارد.البته بر همین منوال سیاست های کنترلی پیش بینی شده دامپزشکی نیز ناقص اجرا شده است سال گذشته سیاستی برای کنترل بیماری آنفلوانزای فوق حاد وجود داشت و آن این بود که برای نمونه در استان تهران وقتی یک مرغداری درگیری بیماری می شد، علاوه بر معدوم سازی واحد آلوده، طبق قانون تا شعاع سه کیلومتری آن را نیز حذف می کردند اما امسال به ویژه از اول مهر دولت اعتباری برای حذف شعاع کانون های آلوده ندارد و درواقع یکی از دلایل انتشار بیماری نیز همین مساله است چراکه وقتی شعاع بیماری را حذف نشود، کنترل آن سخت بوده و بیماری منتشر خواهد شد.از یاد نبریم بیش از صدها نوع بیماری مشترک دام و انسان وجود دارد که با تلاش دامپزشکان از شیوع گسترده آن جلوگیری شده است. ویروس بیماری آنفلوانزای فوق حاد پرندگان تحت سویه های H5N1 و H1N8 که بین انسان و پرندگان مشترک به تازگی ظهور پیدا کرده و همه گیری ویروس H5N1 در مرز برخی کشورها با اعلام به سازمان بهداشت جهانی دام سبب شد تا باردیگر دامپزشکی به عنوان حرفه ای علمی و مهم در تأمین سلامت انسانی مورد توجه جدی در سطح جهان از جمله ایران قرار گیرد به اعتقاد برخی دامپزشکان گرچه شیوع این بیماری تهدیدی جدی برای صنعت طیور محسوب می شود واز سوی دیگر بخش مهمی از فعالیت آنان را با محدودیت مواجه می کند اما باید توجه داشت بروزاین بیماری بااین حساسیت می تواند برای دست اندرکاران دامپزشکی فرصتی بسیار مهم و مغتنم به شمار آید که بر این اساس می توانند با طرح دوباره و مهم نقش این حرفه ضرورت¬های آن را برای جذب اعتبارات و تقویت این سازمان و گسترش آن مطرح نمایند بعبارت بهتر از این چالش به وجود آمده می توان برای توسعه مطلوب این رشته و همچنین خود صنعت طیور نیز بهره گرفت و ارتقای سازمان دامپزشکی را تا حد سطح معاونت رییس جمهوری همانند سازمات حفاظت محیط زیست هدایت کرد چندین سال بود که برخی در وزارت جهاد کشاورزی وعده ای در وزارت بهداشت درمان وآموزش پزشکی با طرح آن در کمیسیون های مجلس شورای اسلامی درصدد جداسازی سازمان دامپزشکی ازوزارت جهاد کشاورزی به مجموعه ای تحت پوشش در وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی بودند اقدامی که شاید در وهله نخست می توانست جالب و نو برای کشورمان باشد اما چیزی از دست دادن موقعیت فعلی که در حق آن جفای زیادی شده نیز نخواهد بود.نگاهی به عملکرد گردانندگان این موضوع خود گویای این واقعیت است از زمان شدت یافتن بحث آنفلوانزای طیور مسئولان هر دو وزارتخانه و مجلسیان تمامی مسئولیت ها بر گردن سازمان دامپزشکی نهاده و خود را به طور جدی وارد گود اصلی ماجرا نمی کنند و در این اثنی هم صدایی از این موضوع ادغام به گوش نمی رسد.
باید توجه داشت متولیان طرح ادغام با اذعان به نقش مهم و علمی دامپزشکان درصدد بودند با متصل کردن دامپزشکی به یکی از زیرمجموعه های سازمان غذا و دارو وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی وظایف مهم و سنگین دامپزشکان را به نام این وزارتخانه ثبت کنند این از یک سو سبب می شد که تا سطح سازمان دامپزشکی از حد معاونت وزیر نیز کاهش یابد از دیگر سو در وزارت جهادکشاورزی نیز بی میلی وجود نداشت که با خارج شدن سازمان دامپزشکی از این وزارتخانه شرایطی که برای محدودیت در فعالیت بخش دام و طیور و آبزیان وجود داشت و هر فعالیتی در این حوزه که منوط به ملحوظ داشتن نقطه نظرات سازمان دامپزشکی بود نیز بهبود یابد اما قطعا در این میان متضرر اصلی دامپزشکان و در نتیجه دامداران ، مرغداران و …. بودند و هیچ کس به فکر برنامه ریزی اساسی نبود در واقع بجای آنکه به گسترش فعالیت دامپزشکی همچون سایر کشورها باشیم تفکرایجادمحدویت اما به شکل دیگری دنبال می شد همانطور هم که اشاره شد متولیان امر در این بحران آنفلوانزا سکوت کرده تا در هر صورت با موفقیت یا عدم موفقیت دامپزشکی در کنترل این بیماری وارد میدان شوند. البته باید همان طور که اشاره شد دامپزشکان عملا به دلیل فقدان نظارت کافی و لازم بر فعالیت مرغداران از یک سو و از طرف دیگر نبود امکانات لازم نمی توانند در مهار اصلی این بیماری با موفقیت کامل عمل کنند و این نکته را در نظر داشت که در صورت عدم رعایت نکات ایمنی ارایه شده از سوی دامپزشکان به منظور کنترل این بیماری ویروسی و جلوگیری از انتقال چاره ای جز حذف گله های آلوده وجود ندارد و آن را نباید به حساب ناتوانی دامپزشکان نوشته شود.
بهرروی باردیگر تأکید می شود تا برنامه ریزان سازمان دامپزشکی، دانشکده های دامپزشکی از آنفلوانزای طیور این تهدید ناخواسته و برخلاف میل آنان با برگزاری نشست ها، سمینارها برای ارتقای جایگاه این حرفه بهره گرفته و آن را با پیشنهادات سازنده عملیاتی سازند.