با جثه کوچکش کیسه بار سنگینی را بر دوش می‌کشد؛ در گوشه کنار خیابان در سرمایی استخوان سوز از خستگی به خواب می‌رود، گاه التماس می‌کند تا کفش‌هایت را واکس بزند و گاهی به سطل زباله پناه می‌برد. همه اینها تنها مشاهده کوتاه ما از زندگی یک کودک کار است؛ اما تماشای آن کجا و تمام روز را با این شرایط زیستن کجا.
دنیایی که قرار بود محیط امن و زیبای یک کودک را بسازد، حالا چه بی رحمانه او را وادار به طاقت فرساترین فعالیت ها کرده و آرزوهای کودکی‌اش را به خاک می‌سپارد. واژه کودک کار، به کودکانی اطلاق می شود که این روزها در بیشتر نقاط پرتردد شهری از جمله مترو و پشت چراغ قرمز به چشم می‌خورند، به واسطه فقر، مشکلات اقتصادی، فرهنگی یا توسط باند و مافیا به مدت طولانی و مستمر به کار گرفته می‌شوند.
کودکان کار به طور معمول در معرض آسیب‌های جسمی، روحی، روانی و اجتماعی قرار دارند. از تحصیل محروم هستند و به نیازهای کودکی آنها توجهی نمی‌شود. همچنین خطرات زیادی از جمله انواع بیماری‌ها، آنها را تهدید می‌کند.
اینکه چرا روز به روز آمار کودکان کار بیشتر می‌شود تحت تاثیر دلایلی است که اشاره به سودمندی کودکان در محیط کار دارد: کار کودکان ارزان است؛ کودکان از نظر جسمی و ذهنی مطیع هستند. کودکان کار اتحادیه ندارند و نمی‌توانند به دادگاهی شکایت ببرند و حتی در جهان اراده سیاسی برای پایان دادن به کار کودکان وجود ندارد.
تصور عموم مردم از کودکان کار، کودکانی هستند که فاقد خانواده‌ای مشخصند اما طبق مطالعات آماری تعداد بسیار زیادی از این کودکان دارای خانواده هستند؛ کودکانی که میراث خانواده‌هایی با جایگاه و شأن اجتماعی پایین و فاقد عزت نفس و احترام بوده و اغلب با تحقیر و توهین درگیر آسیب‌های گوناگون اجتماعی، همچون حاشیه‌نشینی، فقر، بیکاری، مشکلات حاد معیشتی، اعتیاد و انواع خشونت مواجه بوده و هستند؛ کودکان رشدیافته در چنین فضایی، در آینده، برداشته‌ها و نداشته‌هایشان را با جامعه تقسیم خواهند کرد.
رایج ترین مشکلات کودکان کار
سوء‌تغذیه به عنوان رایج‌ترین مشکل بچه کار، جدی‌ترین عامل مخرب رشد ذهنی و جسمی اوست. آرتروز، دیسک کمر و اختلالات رشد، آسیب‌هایی است که از همان کودکی گریبانگیر کودکانی می‌شود که بارکشی می‌کنند. عفونت‌های ریوی و مشکلات پوستی نیز خیلی زود به سراغ کودکان زباله‌گرد می‌آید.
مشکلات جسمانی تنها مشکل کودکان نیست؛ آنها در حوزه روابط اجتماعی نیز آسیب‌های زیادی در همین دوران کودکی متحمل می‌شوند به طوری که به عقیده جامعه شناسان گذر از دوره کودکی و نوجوانی و ورود به دنیای بزرگسالی، سرآغاز دور جدیدی از مشکلات این کودکان است؛ آنها به دلیل آنکه هیچ آموزشی برای کسب درآمد، مدیریت زندگی و حضور اجتماعی ندیده‌اند، با انبوهی از مشکلات جدید روبرو خواهند بود.
این مشکلات همان بخش آشکار زندگی کودکان کار است که برای ما تا حدودی قابل مشاهده‌اند اما ناگفته نماند که بخش زیادی از مشکلات این کودکان از دید ما پنهان است و به آن دسترسی نداریم و همین موضوع عاملی است که با وجود حضور انواع سازمان‌ها چون بهزیستی و سازمان‌های حمایتی به معضلات و رفع مشکلات کودکان کار آنطور که نیاز است رسیدگی نشود و این موضوع حل نشده باقی بماند.
محمدحسین صادقی مدیرکل دفتر پیشگیری از وقوع جرم و آسیب‌های اجتماعی قوه قضاییه در این باره گفته است: آنچه در ارتباط با کودکان کار در خیابان مشاهده می‌شود، کوه یخی است که بخشی از آن پنهان است؛ به طور مثال کار کودک در کارگاه ها بستر سوء استفاده از کودک را فراهم می‌کند به طوری که پیش بینی می‌شود بیش از ۸۰ درصد مشکل کودک کار در قسمت ناپیدای جامعه هستند.
صادقی بر این باور است، به دلیل آنکه بخش اعظمی از مشکل کودکان کار ناپیداست، مقابله با کودک کار خیلی اثربخش نیست در حالی که بر اساس قانون باید با کار کودک کمتر از ۱۵ سال مواجهه کیفری صورت گیرد.
قوانین حمایت از کودکان و نوجوانان در کشور
قانون حمایت از کودکان و نوجوانان، یکی از مهمترین اسناد حمایتی دولت به شمار می‌رود که بر اساس آن تمامی اشخاصی که به سن ۱۸ سال تمام هجری شمسی نرسیده‌اند، از حمایت‌های قانونی مصرح در این قانون برخوردار می‌شوند. مواد مختلف قانون حمایت از کودکان و نوجوانان هرگونه آزار و اذیت و صدمه روحی و جسمی، خرید و فروش و بهره کشی از این قشر و کوک آزاری را ممنوع اعلام کرده و قوانین سختی برای متخلفان وضع کرده است.
علاوه بر آن، طبق ماده ۷۹ قانون کار، به کار گماردن افراد کمتر از ۱۵ سال تمام ممنوع است و طبق ماده ۸۴ همین قانون، چنانچه ماهیت کار برای سلامت یا اخلاق کارگر زیان آور باشد، حداقل سن برای نیروی کار باید ۱۸ سال باشد.
در راستای پیروی از قوانین حمایت از اطفال و نوجوانان، حمایت از کودکان کار به عنوان قشر بی پشتوانه و مظلوم جامعه و همچنین کاستن از مشکلات آنان در سالهای گذشته اقدامات مختلفی صورت گرفته هرچند که کافی نبوده و نتوانسته است مظاهر کودکان کار را به طور کامل از بین ببرد.
در این خصوص امین حسین رحیمی وزیر دادگستری که مرجع ملی کنوانسیون حقوق کودک به شمار می‌رود، معتقد است که با اقدامات پلیسی و ضربتی نمی‌توان با کودکان کار برخورد کرد و بنابراین ساماندهی کودکان کار و خیابان حق محور، باید رویکرد حمایتی داشته باشد نه اینکه فقط با هدف جمع‌آوری کودکان انجام شود.
رحیمی با اشاره به اجرای طرح جدید ساماندهی کودکان کار و خیابان اظهار داشت: پیش از این هم اقدامات بسیاری برای ساماندهی کودکان کار و خیابان انجام شده بود اما اکنون ویژگی اصلی این طرح این است که مشارکتی و چند نهادی است و برای نخستین بار است که همه متولیان همکاری دارند.
وزیر دادگستری با تاکید بر لزوم هماهنگی و سازماندهی و حمایت از کودکان کار و خیابان گفت: این کودکان که با وضعیت نامناسب در خیابان‌ها به ویژه در تهران هستند، نیاز به کمک دارند و هدف تنها جمع‌آوری آنها برای اینکه چهره شهر را نامناسب کرده‌اند، نیست بلکه باید اقدامات حمایتی از آنها صورت گیرد.
وی بر این نکته نیز تاکید داشت که اکنون باندهایی گروهی از کودکان کار و خیابان را مورد استثمار قرار می دهند که این موضوع نیاز به برخورد قضایی دارد.
به باور رحیمی، اقدامات پلیسی تغییری در وضعیت کودکان کار ایجاد نمی‌کند بلکه باید با روش‌های پدرانه و دوستانه این کودکان جذب شوند.
مشکلات اقتصادی خانواده ریشه اصلی شکل گیری کودکان کار
مصطفی اقلیما، جامعه شناس و رئیس انجمن علمی مددکاری اجتماعی ایران در این زمینه اظهار داشت: دولت‌ها تا به حال هیچ گونه برنامه موثری در راستای حمایت عادلانه و مفید از کودکان کار نداشته‌اند و هرگونه اقدام و فعالیتی که برای آن ها انجام شده، مقطعی بوده و عملیاتی نشده است.
وی ادامه داد: تاکنون همه طرح‌هایی که شهرداری نیز برای طرح حمایتی کودکان کار بیان کرده، تنها با هدف جمع آوری آنها از خیابان‌ها و زیباسازی شهری انجام شده است.
اقلیما، ریشه اصلی مشکلات کودکان کار را در مشکل اقتصادی خانواده آنها می‌بیند و معتقد است: چنانچه مشکلات اقتصادی یک خانواده حل شود، کودک کار نیازی به بیرون رفتن از خانه برای امرار معاش ندارد .
وی ادامه داد: در کشور ما نیاز شدیدی به طرحی که فقط با هدف حمایت از این کودکان باشد، احساس می شود اما مهم‌تر از آن، ریشه یابی مشکل و پیشگیری از بروز آن است .
فرزندخواندگی و حمایت از کودک و نوجوان بی‌سرپرست و بدسرپرست
از جمله اقدامات موثری که دولت از اجرای آن سخن می‌گوید، تسهیل در مراقبت از کودکان بی‌سرپرست و بدسرپرست است؛ وزیر دادگستری در این باره می گوید: این کودکان با دستور دادستانی در اختیار بهزیستی قرار می‌گیرند؛ قبلا بهزیستی نمی‌توانست به این کودکان فرزندخواندگی موقت بدهد مگر با حکم امین موقت که بسیاری مواقع دادگاه این حکم را صادر نمی‌کرد.
وی افزود: مشکل فرزندخواندگی موقت با اصلاح آیین‌نامه قانون کودکان بی سرپرست و بدسرپرست برطرف شده است و اکنون کودکان در مراکز بهزیستی می‌توانند به فرزندخواندگی موقت بروند.
وزیر دادگستری با اشاره به اجرای طرح حمایت از کودکان در معرض خطر گفت: این طرح با همکاری سازمان ملل و دفتر یونیسف در شهرستان بهارستان تهران به صورت آزمایشی اجرا شد و چهار هزار کودک در معرض خطر مورد حمایت قرار گرفتند.
۶۰ تا ۸۰ درصد کودکان خیابانی اتباع هستند
با وجود تمام اقدامات دولت در راستای کاهش آسیب های اجتماعی وارد شده بر کودکان کار، موضوع مهمی وجود دارد که این عمل را دچار مشکل می کند و فرایندش را به تعویق می اندازد و آن هم حضور تعداد کثیر کودکان کار اتباع خارجی غیر مجاز است که آمار دقیقی از آنها در دست نیست .
محمدحسین صادقی مدیرکل دفتر پیشگیری از وقوع جرم و آسیب های اجتماعی قوه قضاییه می‌گوید: بخشی از چالش هایی که در آسیب دیدگان وجود دارد مربوط به اتباع است؛ با اتباع غیرمجازی مواجه هستیم که ارائه خدمت به آنها با مشکل مواجه است. ساماندهی آنها باعث می‌شود بخش قابل توجهی از آسیب های اجتماعی کنترل شوند.
به عقیده وی، نقش اتباع بیگانه غیرمجاز در رفتارهای مجرمانه قابل انکار نیست و ساماندهی اتباع غیرمجاز مشکلات مانند کار کودک، تکدی گری و حاشیه نشینی را برطرف خواهد کرد.
صادقی افزود: در ماده ۸۵ برنامه هفتم توسعه پیش بینی شده است که وزارت کشور، سازمان ملی مهاجرت را تشکیل دهد. تحقق این اهداف در سایه هم افزایی بین بخش از جمله قوه قضاییه و بهزیستی امکان پذیر است و به تنهایی نمی‌توان منتظر ماند که اهداف برنامه محقق شود.
«بررسی تابعیت کودک در ساماندهی آنها موثر است و احراز هویت کودک از طریق عکسبرداری از عنبیه چشم از ثبت اطلاعات تکراری جلوگیری خواهد کرد؛ به همین منظور قرار است با دریافت اعتبارات ملی این سازمان دستگاه عنبیه چشم تهیه شود اما با توجه به نتایج مطالعات و تجربیات اجرایی از کودکان گردآوری شده، بین ۶۰ تا ۸۰ درصد آنها غیرایرانی، به ویژه از اتباع کشور افغانستان بوده‌اند و همواره ارائه خدمت به این کودکان با توجه به اینکه تعدادی از آنها فاقد کارت اقامت هستند با چالش‌هایی روبرو است.»
مصطفی اقلیما درباره تاثیر حضور اتباع در افزایش معظلات کودکان کار گفت: درست است که تعداد زیادی از کودکان کار را اتباع تشکیل می‌دهند اما تاثیر آنها در افزایش مشکلات صحیح نیست.
وی افزود: شهرداری خود در امور مختلف اتباع افغانی را به کار می گیرد چون خیلی از آنها کارت اقامت نداشته و نیاز به بیمه کردنشان نیست پس قانون باید در همه مسائل تاثیر بگذارد نه در مسائلی که نفع در آن است.
اقلیما به طور کلی درباره آینده طرح های اجرایی حمایت از کودکان کار اظهار ناامیدی کرد و ادامه داد: روز به روز به تعداد آسیب های اجتماعی در جامعه افزوده می شود در حالی که ما هیچ برنامه ای برای حل آسیب ها نداشته و تنها به جمع آوری آسیب ها می پردازیم ، بسیاری از آسیب ها ریشه یابی شده، علل و راه حل آن مشخص شده اما به آن ها توجهی نشده و هیچ کاربری ندارند .
رئیس انجمن علمی مددکاری اجتماعی ایران افزود: تمام امید ما این است که روزی کسی پیدا شود ، که این موضوع برایش دغدغه باشد و بخواهد واقعا مشکلی را حل کند.
شکست ۳۲ طرح جمع‌آوری کودکان؛ ایده جدید شهرداری موفق می‌شود؟
اواسط دی ماه امسال سخنگوی شهرداری تهران از طراحی جدید ساماندهی کودکان کار در پایتخت خبر داد و آن را «۵ ضلعی ساماندهی کودکان کار و خیابان» نامید که به گفته عبدالمطهر محمدخانی بر پایه فرهنگ سازی شکل گرفته است. البته نباید دور از ذهن داشت که بنا بر گزارش مرکز پژوهش های مجلس ۳۲ بار طرح جمع آوری کودکان کار و خیابان انجام شده اما موفق نبوده است.
بر همین اساس قرار است در این دوره کار در قالب سه برنامه کوتاه مدت، میان مدت و بلند مدت اجرایی شود؛ در برنامه کوتاه مدت سازمان خدمات و مشارکت های اجتماعی شهرداری با رویکرد حفظ کرامت و استعدادیابی این گروه از کودکان کار ساماندهی را انجام دهند به نحوی که کودکان به کانون خانواده انتقال داده شوند تا در خیابان دچار بزه و مشکلات متعدد نشوند.
برخورد با سرشبکه‌های برخورد با استثمارگران کودکان، آگاه سازی خانواده‌ها در حفظ و نگهداری کودکان و حمایت از این خانواده‌های آسیب پذیر، ارایه خدمات مشاوره و همچنین خدمات فرهنگی و ورزشی از دیگر بخش های دیده شده در این طرح است.
ناگفته نماند موفقیت این طرح همچون طرح های گذشته، مشارکت عامه شهروندان است که باید اطلاعاتشان درباره کودکان کار و خیابان افزایش یابند کما اینکه اگر مردم همکاری نکنند و از سر دلسوزی به این کودکان کمک کنند، بار دیگر شاهد بازگشت کودکان کار به خیابان های شهر خواهیم بود.