احسان فرهادی/ پژوهشگر حوزه آب
سدها سازه‌هایی چند منظوره هستند که مزایای متعددی برای مناطق محلی و صنایع به ارمغان می‌آورند و کاربرد اصلی آنها ذخیره آب، کنترل سیل و تولید برق است. بسیاری از سدها برای ذخیره آب و تبدیل شدن به دریاچه‌های دائمی ساخته می‌شوند. آبی که در پشت سدها جمع آوری می‌شود، معمولا از طریق یک کانال تامین خواهد شد و بعدا برای تولید برق و آبیاری زمین های کشاورزی مورد استفاده قرار می‌گیرد. علاوه بر این، سدها در کنترل سیل، تولید برق، ایجاد مناطق تفریحی نیز نقش حیاتی ایفا می‌کنند. به طور کلی، سدها مزایای مختلفی برای جوامع به همراه دارند، که در ادامه به آنها اشاره می شود.
کنترل سیل و ذخیره سازی آب
سدها در درجه اول برای ذخیره حجم زیادی از آب طراحی شده‌اند. این ظرفیت در کنترل سیل بسیار با ارزش است. در زمان بارندگی شدید، سدها حجم اضافی آب را ذخیره و از سرازیر شدن آن به مناطق پایین دست جلوگیری می‌کنند. با تنظیم جریان آب از طریق رهاسازی کنترل شده، سدها می‌توانند به طور مؤثری شدت سیل را کاهش دهند و از جوامع در برابر سیلاب های ویرانگر محافظت کنند.
تنظیم جریان پایین دست
یکی از وظایف مهم سدها، تنظیم جریان آب در پایین دست است. در هنگام بارندگی شدید، رودخانه‌ها و نهرها می‌توانند به سرعت متورم شوند و منجر به سیلاب ناگهانی شوند. سدها می‌توانند با رهاسازی آب با سرعت کنترل شده به مدیریت این جریان کمک کنند و در نتیجه خطر سیل در پایین دست را کاهش دهند. این رهاسازی کنترل شده به مسئولان این امکان را می‌دهد تا به جوامع پایین دست هشدارهای اولیه را صادر کنند و اقدامات تخلیه لازم را انجام دهند.
کنترل رسوب
علاوه بر کنترل آب، سدها همچنین در مدیریت رسوب حمل شده توسط رودخانه ها نقش دارند. تجمع رسوب در بستر رودخانه می‌تواند با کاهش ظرفیت کانال‌های رودخانه، خطرات سیل را تشدید کند. سدها می‌توانند رسوب را به دام بیاندازند و از حمل آن به پایین دست جلوگیری کنند. این امر خطر تجمع رسوب را کاهش می دهد و احتمال سرریز شدن کناره های رودخانه در هنگام بارندگی شدید را پایین می‌آورد.
تولید برقابی
یکی دیگر از مزایای سدها، تولید انرژی برق ناشی از جریان جنبشی آب است. در این روش پس از ذخیره سازی آب در پشت سد، آب انباشته شده از طریق دریچه‌ها و لوله‌ها به سمت توربین هدایت می‌شود. انرژی جنبشی آب، توربین را به چرخش دراورده و چرخش توربین موجب به حرکت درآمدن ژنراتور و نهایتا برق تولید می‌شود و پس از افزایش ولتاژ توسط ترانسفورماتور از طریق خطوط انتقال به شبکه برق جهت توزیع و مصرف انتقال داده می‌شود.
مناطق تفریحی و احیای زیستگاه
بسیاری از سدها با طراحی چند منظوره ساخته می‌شوند، از جمله مناطق تفریحی و احیای زیستگاه حیات وحش. این ویژگی‌ها می توانند به عنوان بافرهای طبیعی در زمان سیل عمل کنند. به عنوان مثال، تالاب‌ها و جنگل‌های سیلابی ایجاد شده در اطراف مخازن می‌توانند آب اضافی را جذب کنند و تأثیر سیل بر جوامع اطراف را کاهش دهند.
در کشورهای در حال توسعه، سدها همچنان یک منبع مهم برای تأمین آب و برق و کنترل سیلاب هستند. با ساخت سدها در مناطق خشک و کم آب، می‌توان جلوی کمبود آب و خسارات ناشی از سیلاب را گرفت. همچنین، با استفاده از سدها در مناطق کوهستانی، می‌توان از آب سدها برای تأمین آب برای شهرها و روستاها استفاده کرد.
شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران به عنوان یکی از شرکت‌های پیشرو در زمینه احداث و مدیریت سدها در کشور، نقش مهمی در توسعه این صنعت ایفا می‌کند. این شرکت با بهره‌گیری از دانش فنی و تجارب ارزشمند خود، در زمینه‌های مختلف از جمله مطالعات اولیه، طراحی، ساخت و بهره‌برداری از سدها فعالیت می‌کند. شرکت آب و نیرو تاکنون با اجرای ده‌ها پروژه ملی و بزرگ بیش از ۲۳ میلیارد مترمکعب مخازن برای ذخیره‌سازی آب ایجاد کرده که افزون بر ۴۰ درصد کل مخازن کشور است.
در خصوص کنترل سیلاب نیز شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران به عنوان یکی از متولیان اصلی مدیریت منابع آب ایران نقش مهمی در کنترل سیلاب از طریق احداث و بهره برداری از سدها ایفا می‌کند. ازجمله سدهای احداث شده این شرکت که نقش مهم و کلیدی در مهار و کنترل سیلاب در کشور داشته‌اند می‌توان به سدهای کارون۳، کارون۴، عباسپور، گتوند، دز، رودبار لرستان، کرخه، سیمره، چمشیر، داریان، آزاد، سردشت و کانی سیب اشاره کرد که در سالهای اخیر نقش پررنگ و کلیدی در حفاظت مناطق مسکونی و زراعی در برابر آسیب‌ها و تخریب های احتمالی ناشی از سیلابهای ایجاد شده براثر بارندگی‌های شدید داشته‌اند.