انقلاب ارتباطی در عصر حاضر بر ابعاد مختلف زندگی انسان آثار فراوانی بر جای گذاشته که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به رسوخ فناوری‌های نوین اطلاعاتی و ارتباطی در هویت ملی افراد اشاره کرد؛ اثرگذاری که در خصوص نوجوانان قابل‌تامل‌تر به نظر می‌رسد.
به گزارش جارچی اخبار، با توجه به این که نوجوانان در سنین هویت‌یابی به سر می‌برند و آن را از طریق کشف و جست‌وجو بنا می‌کنند و نیز رسانه‌های جدید امکان این جست‌وجو را در اختیارشان قرار می‌دهند، لازم است تاثیر این رسانه‌ها بر شکل‌گیری هویت ملی آن‌ها مورد مطالعه قرار گیرد.
به عبارتی دیگر، شناخت واقعی و عملی نوجوانان که آینده‌داران این کشورند و حل مسائل آنان، مستلزم بررسی ابعاد مختلف تاثیرگذاری و تاثیرپذیری‌شان از رسانه‌ها (سنتی و نوین) است. در این پیوند، غلامعلی فرج‌زاده و علی جعفری در مقاله‌ای با عنوان «تجارب زیسته نوجوانان از نقش رسانه‌های سنتی و نوین در هویت ملی» [۱] به این موضوع پرداخته‌اند. جامعه آماری پژوهش نوجوانان ۱۲ تا ۱۸ سال شهر اردبیل بوده است. در ادامه بخش‌هایی از این پژوهش و نتایج آن را می‌خوانیم:
ارتباط رسانه‌های نوین با هویت ملی
در دنیای امروز، عواملی که بر هویت افراد تاثیر می‌گذارد تنها به خانواده، مدرسه، دوستان و حتی محیط زندگی فرد محدود نمی‌شود، بلکه عناصر جدیدی مانند تکنولوژی با شکل‌دهی به ارتباطات فرد می‌تواند بر هویت افراد و هویت ملی آن‌ها اثربخش باشد. فناوری‌های نوین و در راس آن‌ها اینترنت، با ایجاد محیط‌هایی چون وب سایت، چت روم و… و همچنین ایجاد اجتماعات مجازی که فاقد ثبات و پایداری و مکانیسم نیرومند در زمینه کنترل هویت‌های خاص اجتماعی هستند، زمینه را برای ارتباط، تبادل اطلاعات و تجربیات افراد در خارج از فضای ارتباطی مستقیم و واقعی فراهم ساخته است. مطالعات موجود نشان می‌دهد که رشد و گسترش تکنولوژی‌های ارتباطی عامل عمده‌ای در شکل‌گیری تجدد و فرایند جهانی شدن و به دنبال آن، هویت ملی بوده است.
افراد با منابع هویت‌یابی متکثری روبه‌رو هستند و هویت‌یابی شکلی غیرمحلی و جهانی یافته است. بر این اساس، به نظر می‌رسد در عصر جدید، یکی از ابزارهایی که از طریق جامعه‌پذیری می‌تواند بر هویت فردی و اجتماعی فرد تاثیر گذارد رسانه‌ها (نوین و سنتی) هستند.
رسانه‌ها بنابر خواست صاحبان و سهام‌داران و مدیران آن‌ها در هویت ملی مخاطبان تاثیر مثبت یا منفی دارند. رسانه‌ها به بازسازی فرهنگ، افکار و عقاید موجود در جامعه می‌پردازند و به آن‌ها استحکام می‌بخشند از این نگاه، رسانه‌ها بر شناخت مردم تاثیر می‌گذارند؛ یعنی به مردم می‌گویند چه موضوعاتی مهم به نظر می‌رسند. تغییرات نظام ارتباطی و ظهور رسانه‌های نوین همچون اینترنت، خود به ایجاد منابع جدید هویت‌سازی و تغییرات اساسی در آن انجامیده است. به این دلیل در دوران معاصر، معمای هویت بیش از هر عصری، آدمی را به خود مشغول کرده است.
اگر رسانه‌های چاپی، انسان عهد مدرن را به سمت هویتی پایدار و معین رهنمون می‌ساختند، داده‌ها و اطلاعات اینترنت و رسانه‌های الکترونیکی جدید هویت کاربران را می‌سازند؛ هویتی که کاملا سیال و تغییرپذیر است.
پیشرفت در فناوری‌های ارتباطی به عنوان مهم‌ترین منبع تجربه باواسطه در فرایند هویت‌یابی، تاثیری عظیم بر هویت شخصی و همچنین، ساختارهای روابط اجتماعی بر جای گذاشته است. با توسعه وسایل ارتباط جمعی، به ویژه ارتباطات الکترونیکی، تداخل توسعه هویت شخصی و نظام‌های اجتماعی تا حد موازین و معیارهای عام و جهانی، بیش از پیش محسوس شده است.
رسانه‌ها ارزش‌ها و هنجارهای اجتماعی و فرهنگی را از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌کنند. رسانه‌ها می‌توانند موجب تثبیت هویت ملی یا هویت‌یابی شوند برخی از جامعه‌شناسان بر این باورند که رسانه‌های نو موجب گسست جدی در میان هویت جامعه و تضعیف هویت ملی می‌شوند.
وارسی نقش رسانه‌های سنتی و نوین بر هویت ملی نوجوانان
طبق پژوهش حاضر، رسانه‌های سنتی فراوانی کمتری را از نظر مصاحبه‌شوندگان نوجوان (تجارب خودزیسته گروه سنی ١٢ تا ١٨ سال؛ نوجوانی ثانویه) در مولفه‌های آگاهی‌بخش و برسازنده هویت ملی نوجوانان دارند؛ به طوری که می‌توان گفت آگاهی فرهنگی با ١۶ فراوانی، آگاهی تاریخی با ١۴ فراوانی، آگاهی اجتماعی با ١٨ فراوانی و آگاهی سیاسی با ١٧ فراوانی مورد توجه نوجوانان بوده است؛ یعنی بیشترین فراوانی داده‌ای رسانه‌های سنتی در آگاهی بخشی اجتماعی و کمترین فراوانی مربوط به آگاهی تاریخی هویت ملی نوجوانان است.
ازنظر نگرش (منفی، مثبت و خنثی) نیز رسانه‌های سنتی نسبت به رسانه‌های اجتماعی فراوانی کمتری را داشته است. هرچند ازنظر نوجوانان شرکت‌کننده در مصاحبه‌های روایتی، رسانه‌های سنتی به ویژه تلویزیون سعی کرده‌اند نگرش مثبتی (با ١٧ فراوانی) بر روی نوجوانان بگذارند، نگرش منفی ١٢ فراوانی و نگرش خنثی ٩ فراوانی داشته است.
در تحلیل مضمون رفتار نیز رسانه‌های سنتی به ویژه تلویزیون در شکل‌دهی به رفتار نوجوانان بالاترین فراوانی داده‌ای را داشته است تا تغییر و اصلاح رفتار(شکل دهی ٢۶ فراوانی و تغییر/ اصلاح رفتار ١٣ فراوانی).
و اما در وارسی رسانه‌های نوین، شبکه‌های اجتماعی بالاترین فراوانی را از نظر مصاحبه‌شوندگان نوجوان (تجارب خودزیسته گروه سنی ١۵ تا ١٨ سال؛ نوجوانی ثانویه) در تاثیر بر هویت ملی نوجوانان داشته است؛ به طوری که می‌توان گفت آگاهی فرهنگی با ١٧ فراوانی، آگاهی تاریخی با ١٨ فراوانی، آگاهی اجتماعی با ٢١ فراوانی و آگاهی سیاسی با ٢۶ فراوانی مورد توجه نوجوانان بوده است. این یعنی بیشترین فراوانی شبکه‌های اجتماعی در آگاهی بخشی سیاسی بوده و کمترین فراوانی را آگاهی فرهنگی در هویت ملی نوجوانان داشته است.
از نظر نگرش (منفی، مثبت و خنثی) نیز رسانه‌های نوین نسبت به رسانه‌های سنتی از فراوانی داده‌ای بالاتری برخوردار بوده است. هرچند از نظر نوجوانان شرکت کننده در مصاحبه‌های روایتی، رسانه های نوین به ویژه تلگرام و اینستاگرام نگرش منفی (با ٢٨ فراوانی) بر روی هویت ملی نوجوانان داشته است، نگرش مثبت ١٨ فراوانی و نگرش خنثی ١٢ فراوانی داشته است. باید گفت در بین نوجوانان نسبت به هویت ملی، نگرش منفی و مخرب فراوانی بیشتری را داشته است.
در تحلیل مضمون رفتار نیز شبکه‌های اجتماعی به ویژه اینستاگرام، واتساپ و تلگرام در شکل‌دهی به رفتار و اصلاح رفتار نوجوانان بیشترین فراوانی داده‌ای را داشته است (شکل دهی ٢١ فراوانی و تغییر/ اصلاح رفتار ٢٢ فراوانی).
الگوی ترسیمی مستخرج از فرایند کدگذاری با توجه به فهم معنا
روایت‌های مصاحبه‌شوندگان در خصوص فهم مساله هویت ملی از طریق رسانه‌ها
“رسانه‌های سنتی و نوین نقش متفاوتی در هویت ملی نوجوانان دارند. این تفاوت به گونه‌ای است که هویت ملی و ابعاد آن در بین نوجوانانی که رسانه غالب آن‌ها از نوع رسانه‌های نوین است کمتر از نوجوانانی است که رسانه غالب آن‌ها از نوع رسانه‌های سنتی است“
از دیدگاه نوجوانان (گروه سنی ١٢ تا ١٧ سال) چنین روایت می‌شود که رسانه‌های نوین در مقایسه با رسانه‌های سنتی باعث تضعیف هویت ملی در بین نوجوانان شده است و در این میان، شکاف زیادی دیده می‌شود.
در تبیین آگاهی فرهنگی نسبت به هویت ملی از طریق رسانه‌های سنتی یکی از مصاحبه شوندگان (م ١٠- دختر هفده ساله) چنین اظهار کرده است : «من از طریق تلویزیون و برنامه‌های فرهنگی آن هویت ملی-مذهبی‌ام را گسترش می‌دهم و اگر تلویزیون در این خصوص، برنامه‌های متنوع فرهنگی مطابق نیاز نوجوانی من را بیشتر کند، من اوقات فراغتم را سپری خواهم کرد…»
یکی دیگر از مصاحبه‌شوندگان (م ٣- پسر پانزده ساله) نسبت به نقش رسانه‌های نوین چنین اذعان داشته است : «… فضاهای مجازی مثل اینستاگرام و واتساپ را برای تقویت هویت ملی‌ام که هم وطنانم در آنجا بیشتر حضور دارند، برای شکل‌گیری فرهنگ بومی و ملی بیشتر می‌پسندم؛ هرچند این فضای مجازی مشکلات خاص خودش را دارد…»
در تبیین آگاهی اجتماعی نسبت به هویت ملی از طریق رسانه‌های جمعی و اجتماعی از مصاحبه‌شوندگان (م ٣- پسر پانزده ساله و م ۴- پسر هفده ساله) چنین اظهار کرده‌اند: «… از طریق رسانه‌های سنتی مثل رادیو و تلویزیون آداب ورسوم اجتماعی اقوام مختلف ایرانی را دنبال می‌کنم. بعد از این هم سعی می‌کنم در فضاهای مجازی از قومیت‌های مختلف در ایران آداب و رسومشان را یاد بگیرم.»
یکی دیگر از مصاحبه شوندگان (م ۶- پسر پانزده ساله) در تبیین آگاهی تاریخی از طریق رسانه‌های سنتی و نوین نسبت به تکوین هویت ملی چنین اذعان داشته است : «… آگاهی از تاریخ پیامبران و امامان معصوم در فضای مجازی و آگاهی از تاریخ گذشتگان در رسانه‌های سنتی با اینکه در برخی موارد مغایرت دارد، اما با تحلیل خودم و بررسی‌های زیاد می‌توانم به هویت ملی-مذهبی‌ام پایبند بمانم.»
در این روایت‌ها آنچه در نوجوانان بیشتر مشهود بوده، آگاهی از رسانه‌های نوین به لحاظ شکل دادن به هویت ملی در جهت تضعیف آن بوده است. آگاهی‌بخشی فرهنگی-اجتماعی بیشترین نمود را در رسانه‌های سنتی داشته است و آگاهی‌های سیاسی و تاریخی بیشتر از رسانه‌های نوین بهره می‌برند.
تحلیل نگرش (باور) از رسانه‌های سنتی و نوین نسبت به هویت ملی
در تبیین نگرش نسبت به هویت ملی از طریق رسانه‌های سنتی، یکی از مصاحبه شوندگان (م ١٠- دختر شانزده ساله) چنین اظهار کرده است : «… من نگرش خوب و مثبتی نسبت به تلویزیون دارم؛ چون برنامه‌های تلویزیون دائماً تأثیر خوبی روی من دارد و بیشتر از طریق تلویزیون نیازهای خودم را دنبال می‌کنم.»
برخی از روایت‌کنندگان اظهار داشته‌اند که «… دفاع از وطن به خاطر منافع ملی و سرزمینم را می‌پسندم. تا ایران نباشد من هم نیستم …» یا «پایبندی به قوانین و مقررات کشور به عنوان هویت ملی را همیشه سرلوحه خودم قرار داده و خواهم داد، هرچند شاید عده‌ای با این تفکر آشنا نباشند و شاید از این تفکر پیروی کنند…» (م ٧ – دختر چهارده ساله).
برخی دیگر از روایت کننده‌ها در نگرش مثبت به هویت ملی چنین اظهار می‌دارند: «به شهدای ملی و مذهبی در برنامه های تلویزیونی و فضاهای مجازی افتخار می‌کنم و با دیدن این برنامه‌ها احساس افتخار و آرامش دارم …» (م ٨ – دختر شانزده ساله).
یکی دیگر از روایت‌کننده‌ها (م ١٢- دختر هفده ساله) در نگرش منفی به رسانه‌های نوین چنین اظهار می‌دارد: «… پس از سال ها حضور در فضاهای مجازی الآن از اینستاگرام احساس تنفر دارم. چون کانال‌ها و گروه‌های ضددینی بدون منطق حرف‌هایی را می زنند که آدم خنده اش می‌گیرد.»
در تحلیل نگرش آنچه در نوجوانان بیشتر نمود پیدا کرده است، نگرش منفی به رسانه‌های نوین اعم از اینستاگرام و تلگرام بیشترین ملحوظ بوده است و نگرش مثبت نوجوانان نیز نسبت به رسانه‌های سنتی و رسمی در برخی از نوجوانان دیده شده است و در برخی نیز نگرش خنثی غالب‌ترین نگرش نسبت به رسانه‌های نوین و سنتی بود.
تحلیل رفتار (مصرف) از رسانه‌های سنتی و نوین نسبت به هویت ملی
در تبیین رفتار نسبت به هویت ملی از طریق رسانه‌های سنتی، یکی از مصاحبه‌شوندگان (م ١٠ -دختر هفده ساله) چنین اظهار کرده است : «… اکثر مواقع برنامه‌های رسانه‌های رسمی و جمعی را مورد توجه قرار می‌دهم و از آن‌ها الهام می‌گیرم. چون والدینم هم بنا بر شرایط مذهبی خانواده فضاهای اجتماعی مجازی را برای سن من نمی‌پسندند.»
دیگر روایت‌کننده‌ها (م ١٧ – پسر پانزده ساله و م ١۴- دختر پانزده ساله) در تعلق خاطر خویش به هویت ملی چنین اظهار می‌دارند: «… من از طریق تلویزیون ملی تعلق و تعهد خود را به هویت ملی ام و آرمان‌های کشورم الزام‌آور می‌کنم تا بتوانم به مملکتم احساس وفاداری کنم …» (م ١٧ – پسر پانزده ساله). «… بیشتر دوست دارم از طریق فضاهای مجازی رفتارهای قابل قبول را شناسایی کنم و هویت فردی و ملی خود را شکل دهم، چون خیلی از دوستان من نیز در خانواده فقط به ماهواره نگاه می‌کنند تا تلویزیون ملی…» (م ١۴- دختر پانزده ساله).
در تحلیل روایت‌های رفتاری نسبت به رسانه‌های سنتی و نوین در راستای هویت ملی نوجوانان باید گفت که این رسانه‌ها در شکل‌دهی رفتار و در برخی موارد، تغییر و اصلاح رفتار نوجوانان بی‌تاثیر نبوده‌اند. می‌توان گفت رسانه‌های نوین اعم از اینستاگرام و تلگرام در تغییر و اصلاح رفتار نوجوانان در تضعیف هویت ملی موفق عمل کرده‌اند؛ اما رسانه‌های سنتی و رسمی در شکل‌دهی رفتار نوجوانان بیشترین نمود را از نظر روایت‌کنندگان داشته‌اند.
نتیجه‌گیری
– رسانه‌های سنتی و نوین نقش متفاوتی در هویت ملی نوجوانان دارند. این تفاوت به گونه‌ای است که هویت ملی و ابعاد آن در بین نوجوانانی که رسانه غالب آن‌ها از نوع رسانه‌های نوین است کمتر از نوجوانانی است که رسانه غالب آن‌ها از نوع رسانه‌های سنتی است
– براساس تجارب زیسته مشارکت‌کنندگان، شکاف بین دانش، نگرش و رفتار نسبت به هویت ملی در رسانه‌های سنتی و نوین مشهود بود؛ به طوری که هویت ملی و ابعاد آن در بین نوجوانانی که رسانه غالب آن‌ها از نوع رسانه‌های نوین است ضعیف‌تر از نوجوانانی است که رسانه غالب آن‌ها از نوع رسانه های سنتی است.
– هویت ملی نوجوانانی که از رسانه‌های سنتی استفاده می‌کنند، شکل‌یافته‌تر، منسجم‌تر و واقعی‌تر بوده و هویت ملی افرادی که از رسانه‌های نوین استفاده می‌کنند، سیار، ناپایدار و متکثر بوده است.
– در قیاس با هویتی که با توجه به برخی خصوصیات، می‌توان آن را هویت فراملی یا جهانی نامید، نوجوانان با مصرف غالب رسانه‌های سنتی سعی در پاسداشت منابع سنتی هویت ملی داشته‌اند؛ در مقابل، نوجوانان با مصرف غالب رسانه‌های نوین خود را طرفدار هویت جهانی یا جهان وطنی بازنمایی می‌کردند.
– یافته‌ها بیانگر آن است که رسانه‌های نوین به جهت ماهیت ارتباطی‌شان هویت ملی را در بین نوجوانان کم‌رنگ کرده است.
پی‌نوشت
[۱] . غلامعلی فرج‌زاده و علی جعفری، «تجارب زیسته نوجوانان از نقش رسانه‌های سنتی و نوین در هویت ملی»، مجله مطالعات ملی، شماره ۹۴، ۱۴۰۰.