رییسعلی دلواری سال ۱۲۶۳ در روستای دلوار از توابع تنگستان دیده به جهان گشود. پدر وی زائیر محمد کدخدای دلوار بود که بعدها به معین‌الاسلام ملقب شد. تنگستان منطقه‌ای کوهستانی در جنوب شرقی بوشهر است و از جنوب دشتستان بوشهر تا ساحل دریا امتداد دارد. تنگستان شامل تنگستان شمالی به مرکزیت اهرم و تنگستان ساحلی به مرکزیت دلوار است.
به گزارش جارچی اخبار به نقل از ایرنا، با شروع نهضت مشروطیت، رییسعلی از جمله پیشگامان مشروطه‌خواه در جنوب ایران شد. او با همراهی دیگر مشروطه‌خواهان، بوشهر را از حاکمیت استبداد قاجاریه خارج کرد. رییسعلی در دوران دیکتاتوری محمدعلی شاه قاجار علیه حکومت وی در جنوب دست به اسلحه برد و در سال ۱۲۸۷ به درخواست ملاعلی تنگستانی و سیدمرتضی مجتهد اهرمی که مخالف استبداد شاه قاجار بود، بوشهر را از سلطه شاه قاجار آزاد کرد و حدود ۹ ماه شهر را در کنترل داشت.
وی همچنین در کشاکش جنگ جهانی اول و در حمله انگلیسی‌ها به بوشهر، رشادت بسیاری از خود نشان داد. ماجرا از این قرار بود که در سال ۱۹۱۴میلادی در آغاز جنگ جهانی اول نیروهای انگلیس جنوب ایران را در معرض هجوم قرار دادند و کشتی‌های جنگی آنها در مقابل بوشهر لنگر انداختند. نیروهای اشغالگر به‌تدریج قصد اشغال بوشهر و نواحی ساحلی اطراف را داشتند.
در واقع باید گفت بوشهر برای انگلیس به عنوان بندری تجاری و به لحاظ جغرافیای سیاسی در منطقه خلیج فارس با اهمیت تلقی می‌شد. حضور آلمان در بوشهر که در آن زمان با بریتالیا در جنگ بود، بهانه‌ای به دست داد تا آنها این شهر را اشغال کنند. انگلیس مقامات کنسول آلمان را دستگیر کرد که این اقدام اعتراض ایران را در پی داشت، به همین دلیل رئیسعلی دلاوری با کسب تکلیف از علماء در اوایل رمضان سال ۱۳۳۳ خود را برای دفاع از بوشهر و جلوگیری از پیشروی نیروهای انگلیسی آماده کرد.
کسب تکلیف از علما
انگلیسی‌ها بسیار تلاش کردند تا رئیسعلی را با پول بخرند و مبلغ ۴۰ هزار پوند به او پیشنهاد دادند اما او بدون توجه به اینگونه پیشنهادها، در نامه‌ها و تلگراف‌های متعدد به تهران، شیراز، بوشهر، کربلا و نجف به دولتمردان سیاسی و مجتهدان، نارضایتی خود را از حضور انگلیس در منطقه اعلام می‌کرد و از این عالمان یعنی آیت الله سید عبدالحسین لاری، سیدعبدالله مجتهدی بلادی بوشهری و آیت الله شیخ محمدحسین برازجانی برای جهاد و قیام علیه قوای انگلیس کسب تکلیف می‌کرد. سرانجام مرحوم برازجانی، تصویری از حکم جهاد را که مراجع شیعه از نجف اشرف ارسال کرده بودند به ضمیمه حکم خود مبنی بر جهاد با کفار انگلیسی و جلوگیری از رخنه آنها به بنادر جنوب، لزوم همکاری خوانین این مناطق و بسیج مردم مسلمان برای رفتن به میدان جنگ را صادر می‌کند.
رویارویی با انگلیسی‌ها
به دنبال اعلان جهاد از طرف علما و مجتهدان، رئیسعلی و دیگر مبارزان تنگستانی و دشتی به قوای انگلیسی مستقر در بوشهر حمله کردند. نیروهای اطلاعاتی بریتانا در یک اقدام بی‌سابقه و غیرقانونی، کنسول آلمان در بوشهر را به همراه دو تن از ماموران یک شرکت تجاری آلمان به اتهام جاسوسی علیه انگلیس بازداشت و به هندوستان تبعید کردند. این عمل نقض آشکار بی‌طرفی و حتی استقلال ایران بود، به همین دلیل نیز خشم علماء، مردم، خوانین و در راس همه رئیسعلی را برانگیخت و او را وا داشت تا بر شدت مبارزه علیه انگلستان بیفزاید.
رئیسعلی در یورش‌های شبانه ضربات و تلفات موثری بر انگلیسی‌ها وارد آورد. در یکی از این شبیخون‌ها که در دوم رمضان سال ۱۳۳۳ رخ داد؛ وی دو تن از افسران بلندپایه انگلیسی را به همراه یازده نفر سرباز هندی از پای درآورد. نیروهای رئیسعلی بدون تلفات برگشتند. این پیروزی بیش از آنکه اهمیت نظامی داشته باشد، اهمیت سیاسی و روانی داشت. این اقدام وحشت مردم از انگلیس را کم کرد و سبب شد ابهت این دشمن پرآوازه در اذهان شکسته شود. اقدام رئیسعلی برای دولت بریتانیا غیرقابل تحمل بود و سبب شد، سرفرماندهی نیروهای انلگیسی در شرق نیروهای آماده اعزام به بغداد را که تعدادشان ۲ هزار نفر بود؛ برای مقابله و حمله به پایگاه رئیسعلی (روستای دلوار) به بوشهر فراخواند.
شهادت
رئیسعلی که پیشاپیش از حمله به دلوار آگاهی داشت، بلافاصله اقدام به تخلیه دلوار و عقب‌نشینی تاکتیکی به کوه‌های اطراف منطقه‌ای معروف به کلات بوجیر کرد. سربازان متجاوز انگلیسی و هندی هنگامی وارد دلوار شدند که تقریبا روستا خالی از سکنه بود. آنها خشمگینانه شروع به گلوله باران منازل مسکونی و قطع نخل‌های دلوار کردند. رئیسعلی در همان شب با ۴۰۰ نفر از نیروهای خود به قوای انگلیسی شبیخون زدند و ۶۰ نفر از نیروهای متجاوز از جمله یک ژنرال بلندپایه را از پای درآوردند و همین امر سبب پیروزی وی در جنگ شد. پس از این جنگ رئیسعلی به حملات شبانه خود به بوشهر و پادگان انگلیسی‌ها افزود و با همفکری دیگر خوانین منطقه طرح حمله سراسری به بوشهر و آزادسازی آن‌را پی ریخت. در گیرو دار تدارک این حمله بود که در سال ۱۳۳۳ هنگامی که او قصد شبیخون به عمارت سفید سبزآباد را داشت، در محلی به نام تنگک صفر از پشت مورد اصابت گلوله یکی از همراهان خائنش قرار گرفت و در ۳۴ سالگی به شهادت رسید. پیکر وی ابتدا در روستای کله‌بند به خاک سپرده، اما مدتی بعد بنا به وصیتش به نجف اشرف برده و در قبرستان وادی السلام دفن شد.
۱۲ شهریور سالروز شهادت دلواری، به دلیل مجاهدت‌های این مبارز نامدار با مصوبه شورای عالی انقلاب در سال ۱۳۸۹ به نام روز ملی مبارزه با استعمار نامگذاری شده است.
کتاب در رثای دلوار
نبرد رئیس علی به قلم بهمن پگاه راد، تاج سر کرانه نوشته محمد ولی‌زاده، نقش آیت‌الله مجاهد برازجانی در قیام شهید رئیسعلی دلواری از سید ابوالحسن حسینی، رئیسعلی دلواری با عنوان فرعی تجاوز نظامی بریتانیا و مقاومت جنوب از قاسم یاحسینی، رئیسعلی دلواری از سیروس فتحی، سردار خلیج فارس از محمد نصیری، حبیب‌الله زحمتکش، دامی برای صیاد از مهدی میرکیایی، دلاور دلوار از علی باباجانی، تکسوار دلوار از نیلوفر مالک و شهید رئیسعلی دلواری نماد غیرت دینی به قلم حسین نامور کتاب هایی است که درباره این مبارزه مشروطه خواه به چاپ رسیده است.
دلیران تنگستان
دلیران تنگستان، مجموعه‌ای تلویزیونی تاریخی دربارهٔ مبارزه دلواری و یارانش در تنگستان، دشتی، دشتستان و بوشهر در جنوب ایران در مقابل امپراتوری بریتانیا است. این سریال در ۱۴ قسمت و در طول دو سال از ۱۳۵۰ تا ۱۳۵۲ به کارگردانی همایون شهنواز و تهیه‌کنندگی ملک‌ساسان ویسی ساخته شده است.
دلاوری از دلوار، حماسه رئیسعلی دلواری، خیری و حماسه‌ساز بوشهر عناوین مستندهایی است که تاکنون برای شهید دلواری ساخته شده است.