یادداشتی از محمد آقاسی
جامعه‌شناس و پژوهشگر حوزه افکار عمومی
خانواده در ایران، هم از نگاه فرهنگی، هم سیاستی و هم سیاسی، کانون توجه بوده است اما به تغییرات آن، کمتر به عنوان یک امر علمی توجه شده است.
خانواده ایرانی، همانند بسیاری از نهادهای اجتماعی از قاعده تغییر مستثنی نبوده و نخواهد بود و توجه به تغییرات آن، خصوصاً تغییرات آینده، بسیار حائز اهمیت است. به‌ویژه آن‌که، میان تغییرات آینده خانواده ایرانی، با پیشرفت فناوری و تغییرات فرهنگی و اجتماعی جهانی، توازن و تناسب جدی وجود خواهد داشت. در این نوشتار تلاش شده، فهرستی از تغییراتی را که خانواده ایرانی طی چند دهه گذشته تجربه کرده است، تنظیم شود. بسیار طبیعی و بدیهی است که این فهرست تنها برخی از مهم‌ترین تغییراتی است که در خانواده ایرانی رخ داده و ممکن است برخی تغییرات جزئی‌تر یا خاص‌تر در نظر گرفته نشده باشد. همچنین، شدت و سرعت این تغییرات در مناطق مختلف کشور و در میان گروه‌های اجتماعی مختلف، متفاوت بوده است. از این روست که فقط در برخی موارد به ارائه آمار اختصاص داده شده است و به همین دلیل و به برای موجز شدن متن، در تمامی موارد، اعداد و اراقام مورد اشاره واقع نشده است.
۱–کاهش اندازه خانواده: تعداد اعضای خانواده‌ها به طور متوسط کاهش یافته و خانواده‌های کوچک‌تر رواج بیشتری یافته‌اند. یافته‌های مرکز آمار ایران بیان‌گر آن است که در سال‌های اخیر، اندازه خانواده‌ها در ایران کوچک‌تر شده، به این معنی که تعداد اعضای خانواده‌ها، به ویژه تعداد فرزندان، کاهش پیدا کرده است. مطابق آخرین سرشماری، میانگین اندازه خانوار از حدود پنج نفر در دهه‌های گذشته، به حدود سه نفر در سال‌های اخیر رسیده است.
۲–تغییر در الگوهای ارتباطی: ارتباطات درون‌خانواده تغییر کرده و برقراری ارتباط موثرتر و برابرانه‌تر مورد توجه قرار گرفته است.
۳–افزایش نقش رسانه‌ها و فناوری: حضور اینترنت و رسانه‌های اجتماعی اینترنتی، ارتباطات خانوادگی و سبک زندگی خانواده ایرانی را تغییر داده است.
۴–تغییر در الگوهای مصرف: الگوهای مصرف خانواده ایرانی، تنوع طلبانه و مصرف‌گرایانه شده است.
۵–تغییر در ارزش‌ها و باورها: ارزش‌ها و باورهای ایرانی، مدرن، قومی و دینی، به صورت آبشخور مشترک درون خانواده ایرانی وجود دارد. متناسب با پیشینه، اقلیم جغرافیایی و موارد دیگر، این ارزش‌ها درون خانواده به چشم می‌خورند.
۶–پررنگ شدن تفرّد: فرد در مقابل خانواده، گروه، مدرسه و فرد در مقابل جمع و جامعه، از قدرت و اهمیت بیشتری برخوردار شده است. افزایش تفرّد در بسیاری از پیمایش‌های اجتماعی قابل مشاهده است.
۷–تاخیر در ازدواج: یافته‌های مرکز آمار ایران نشان می‌دهد که سن ازدواج در ایران به طور قابل توجهی افزایش یافته است. بر اساس آخرین آمارهای منتشر شده، میانگین سن ازدواج در ایران برای مردان و زنان به ترتیب به ۲۸ و ۲۳.۹ سال رسیده است. این در حالی است که در سال‌های گذشته، میانگین سن ازدواج برای مردان و زنان به ترتیب ۲۷.۳ و ۲۳.۱ سال بود.
۸–تغییر در شیوه‌های تربیت: رسوم دموکراتیک، تعاملی، مشارکتی در بازار تربیت فرزندان ایرانی به رسوم سنتی ترجیح داده شده است.
۹–افزایش اهمیت آموزش: توجه خانواده‌ها به یادگیری و افزایش مهارت فرزندان، افزایش پیدا کرده است.
۱۰–تغییر در انتظارات والدین از فرزندان: انتظارات والدین از فرزندان خود تغییر کرده و به سمت استقلال و موفقیت تحصیلی و شغلی پیش رفته است.
۱۱–کاهش تعاملات خانوادگی: با افزایش مشغله‌های کاری و اجتماعی، زمان کمتری برای تعاملات خانوادگی اختصاص داده می‌شود.
۱۲–تغییر در الگوهای ارتباطی: ارتباطات خانوادگی از حالت سنتی به سمت ارتباطات مبتنی بر گفتگو و مشارکت تغییر کرده است.
۱۳–افزایش تنش‌های خانوادگی: تغییرات سریع اجتماعی، تجربه چالش‌های جدید و سریع اقتصادی و همه‌گیری کرونا، توانسته منجر به افزایش تنش‌ها و اختلاف‌ها در خانواده شود.
۱۴–افزایش طلاق: نرخ طلاق در ایران طی ۲ دهه گذشته افزایش یافته که مطالعه روی آن نشان‌دهنده تغییراتی در نگرش مردم ایران، نسبت به ازدواج و روابط زناشویی می‌باشد. بر اساس آمار رسمی منتشر شده توسط سازمان ثبت احوال کشور، در سال ۱۴۰۲ به ازای هر ۲.۴ ازدواج ثبت‌شده، یک طلاق در ایران به ثبت رسید که «بالاترین نسبت طلاق به ازدواج در تاریخ ثبت احوال» بوده‌است. همچنین، بررسی داده‌های مرکز آمار ایران نشان می‌دهد که از سال ۱۳۸۹ تا ۱۴۰۲، میزان ازدواج ۴۶ درصد کاهش یافته و در همین بازه زمانی، طلاق افزایشی ۴۷ درصدی داشته‌است.
۱۵–تغییر در نقش زنان: تغییر هرم قدرت در خانواده ایرانی با اشتغال زنان، حضور در بازار کار و تغییر در نگرش‌های مردان، محسوس است.
۱۶–افزایش خانواده‌های تک‌والدی: طلاق و یا فوت، پیش‌تر فرد را به تشکیل مجدد خانواده و یا بازگشت به خانواده اولیه سوق می‌داد اما اکنون به این دلایل یا حتی انتخاب نکردن ازدواج، تعداد خانواده‌های تک‌والدی افزایش یافته است. در حال حاضر، حدود ۱۰ درصد از خانوارهای ایرانی را خانواده‌های تک والدی تشکیل می‌دهند. این در حالی است که در دهه‌های گذشته، این رقم بسیار کمتر بود.
۱۷–تغییر در نقش مردان: طی چند دهه گذشته به این سو، مردان در انجام کارهای خانه و مراقبت از فرزندان مشارکت بیشتری داشته‌اند.
۱۸–تقویت نقش زنان: تغییر در نقش زنان، منجر به تغییرات در جامعه و بهبود وضعیت آنان نسبت به قبل داشته است.
۱۹–کم‌رنگ شدن نقش پدری: در واکنش به اندیشه پدرسالاری و با توجه به تبلیغات مستمر برای بهبود وضعیت زنان، موقعیت پدر در جامعه ایرانی افول کرده است.
۲۰–افزایش هزینه‌های زندگی: افزایش هزینه‌های زندگی، فشار اقتصادی بر خانواده‌ها را افزایش داده است.
۲۱–تغییر در منابع درآمد خانواده: منابع درآمد خانواده‌ها متنوع‌تر شده و زنان نیز سهم بیشتری در تأمین درآمد خانواده دارند. طبق آخرین آمار رسمی منتشر شده توسط مرکز آمار ایران، نرخ مشارکت اقتصادی زنان در بهار سال ۱۴۰۲ برابر با ۱۵.۲ درصد بوده است. این نرخ نشان می‌دهد که از هر ۱۰۰ زن ۱۵ ساله و بیشتر، حدود ۱۵ نفر در بازار کار مشغول به فعالیت بوده‌اند یا به دنبال کار بوده‌اند.
۲۲–تغییر در الگوهای پس‌انداز و سرمایه‌گذاری: الگوهای پس‌انداز و سرمایه‌گذاری خانواده‌ها تغییر کرده و علاوه بر مسکن، خرید و نگهداری ارز، سکه و طلا، سهم قابل توجهی را پیدا کرده است. همچنین، سرمایه‌گذاری در امور غیر مادی مثل تحصیلات و توسعه مهارت‌های زندگی نیز در این حوزه قابل توجه است.
۲۳–تأثیرپذیری از ارزش‌های جهانی: جهانی شدن بر فرهنگ، ارزش‌ها و سبک زندگی خانواده‌های ایرانی تأثیر گذاشته است.
۲۴–تغییر در نقش دین: نقش دین در زندگی خانواده‌ها تغییر کرده و افراد به دنبال تعابیر جدیدی از دین هستند.
۲۵–افزایش مهاجرت: مهاجرت بینا استانی، استانی-پای‌تخت و مهاجرت‌های فراملی، نوع و روابط جدید خانوادگی را به وجود آورده است.
۲۶–تاثیرپذیری ارزشی از رسانه‌ها: رسانه‌ها نقش مهم‌تر و متنوع‌تری نسبت به قبل در شکل‌دهی به ارزش‌ها و باورهای افراد و خانواده‌ها ایفا می‌کنند.
۲۷–افزایش آگاهی نسبت به حقوق زنان: آگاهی نسبت به حقوق زنان افزایش یافته و زنان خواستار برابری بیشتر در خانواده و جامعه هستند.
۲۸–افزایش اهمیت سلامت روان: سلامت روان اهمیت بیشتری یافته و خانواده‌ها به دنبال راه‌های برای بهبود سلامت روان اعضای خود هستند.
۲۹–افزایش تنوع در سبک‌های زندگی: تنوع در سبک‌های زندگی افزایش یافته و خانواده‌ها آزادی بیشتری برای انتخاب سبک زندگی خود دارند.
۳۰–افزایش اهمیت محیط زیست: آگاهی نسبت به مسائل زیست‌محیطی افزایش یافته و خانواده‌ها به دنبال کاهش تأثیر خود بر محیط زیست هستند.
۳۱–افزایش اهمیت کیفیت زندگی: کمیت‌زندگی و افزایش طول عمر دیگر ملاک منفرد نیست و کیفیت زندگی به عنوان یک هدف مهم برای خانواده‌ها مطرح است.
۳۲–توافق بر سر نقش‌های جدید: توازن‌یابی نقش زنان و مردان در خانواده، یکی از چالش‌های جدید خانواده‌هاست.
۳۳–تغییر در الگوهای ارتباطی: از آن‌جا که ایجاد ارتباط موثر در خانواده‌های مدرن نیازمند یادگیری مهارت‌های جدید ارتباطی است، این موضوع به صورت مجازی و واقعی، مورد توجه خانواده ایرانی قرار گرفته است.
۳۴–کاهش خانواده‌های چندنسلی: چهره ایران در چهار دهه پیش، خانواده‌های فراوانی را که پذیرای چند نسل بودند را نمایش می‌داد اما اکنون به دلایل متعدد، با کاهش خانواده‌های چندنسلی روبرو هستیم. البته در برخی مناطق به خاطر مسائل اقتصادی و یا فرهنگی، چند نسل از یک خانواده در یک خانه زندگی می‌کنند. بر اساس آمارهای سرشماری عمومی نفوس و مسکن، در سال ۱۳۹۵، حدود ۲۳ درصد از خانوارهای ایرانی را خانوارهای گسترده تشکیل می‌دادند که شامل خانواده‌های چند نسلی نیز می‌شوند. این آمار نشان می‌دهد که خانواده‌های چند نسلی هنوز هم در ایران حضور دارند، اما تعداد آنها نسبت به گذشته کاهش یافته است.
۳۵–توازن بین زندگی کاری و خانوادگی: یافتن تعادل بین زندگی کاری و خانوادگی یکی از چالش‌های بزرگ برای بسیاری از خانواده‌ها در ایران است.
۳۶–آشکار شدن بیش از پیش تغییرات نسلی: تغییرات باوری و ارزشی فرزندان، بسیار آشکارتر از قبل در خانواده‌ها بروز پیدا کرده و مورد توافق برای ادامه زندگی قرار می‌گیرد.
۳۷–تغییر در منابع حمایتی: تغییرات در ساختار خانواده بر حمایت‌های اجتماعی و عاطفی اعضای خانواده تأثیر گذاشته است و با رشد نهادهای دیگر برای حمایت از فرد و خانواده روبرو هستیم.
۳۸–اهمیت یافتن توسعه فردی: خانواده ایرانی تلاش می‌کند فضایی برای رشد فردی و شکوفایی استعدادهای اعضای خود فراهم کند.
۳۹–افزایش خلاقیت و نوآوری در سبک زندگی: تغییرات مختلف تجربه شده توسط خانواده ایرانی، منجر به ایجاد سبک‌های زندگی جدید و خلاقانه شده است.
۴۰–افزایش آگاهی‌های اجتماعی: هم‌اکنون خانواده همچنان نقش مهمی در افزایش آگاهی اجتماعی و مشارکت در فعالیت‌های اجتماعی ایفا می‌کند. چنان‌چه مطابق نظرسنجی‌ها از منبع مهم برای انتخاب‌های سیاسی، نظر و نگاه خانواده است.
۴۱–تغییرات در اهمیت و شیوه مهمان‌نوازی: مهمان‌نوازی از دیرباز یکی از ویژگی‌های بارز فرهنگ ایرانی بوده و هست. خانواده‌های ایرانی به طور سنتی به میهمانان خود بسیار اهمیت می‌دهند و از آنها با گرمی استقبال می‌کنند. این سنت مهمان‌نوازی در طول تاریخ حفظ شده و همچنان در بسیاری از خانواده‌های ایرانی رواج دارد اما تغییراتی نسبت به قبل پیدا نموده و تکفل در آن به وجود آمده است.
۴۲–مقاومت و انعطاف‌پذیری توامان در برابر تغییرات: خانواده ایرانی در طول تاریخ با تغییرات بسیاری روبرو شده است. از جمله جنگ‌ها، تحولات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی اما با این حال، خانواده ایرانی توانسته است با وجود این تغییرات، هویت خود را حفظ کرده و به حیات خود ادامه دهد. این نشان‌دهنده مقاومت و انعطاف‌پذیری بالای خانواده ایرانی است. خانواده ایرانی توانسته است خود را با شرایط جدید وفق دهد و در عین حال سنت‌ها و ارزش‌های خود را حفظ کند.
تغییرات در خانواده ایرانی نشان‌دهنده پویایی و انعطاف‌پذیری این نهاد اجتماعی است. با وجود چالش‌های موجود، خانواده همچنان نقش مهمی در زندگی افراد ایفا می‌کند و می‌تواند به عنوان یک منبع حمایت و آرامش برای اعضای خود و در سطح ملی، عمل کند.