یادداشتی از محمدمهدی سیدناصری
مدرس دانشگاه و پژوهشگر حقوق بین‌الملل کودکان
دسترسی کودکان کار نسل جدید به کتاب و منابع آموزشی از حقوق بنیادین و اساسی آن‌ها محسوب می‌شود. با این حال، در بسیاری از نقاط جهان، کودکان به ویژه در جوامع فقیر یا مناطق محروم، از این حق محروم هستند. کتاب و منابع آموزشی ابزارهای کلیدی جهت یادگیری و توسعه فکری کودکان کار هستند. این منابع به آن‌ها کمک می‌کنند تا دنیای اطراف خود را بشناسند، مهارت‌های تحلیلی و انتقادی خود را پرورش دهند و خلاقیت و تصور خود را گسترش دهند. کودکان کار، به‌عنوان گروهی آسیب‌پذیر، اغلب از حقوق ابتدایی خود همچون آموزش و مطالعه محروم‌اند. دسترسی به کتاب می‌تواند نقشی حیاتی در تغییر مسیر زندگی آنان ایفا نماید. کتاب، ابزاری قدرتمند جهت انتقال دانش، افزایش خلاقیت، و توسعه‌ی مهارت‌های زندگی است. برای کودکان کار، که اغلب در محیط‌های پر از چالش رشد می‌کنند، دسترسی به کتاب می‌تواند پلی برای خروج از چرخه‌ی فقر و بی‌سوادی باشد. باوجود اهمیت این مسئله، آمارها نشان می‌دهد که درصد قابل‌توجهی از کودکان کار در سراسر جهان از چنین منابعی محروم هستند. مروری بر وضعیت کودکان کار و کتابخوانی بر اساس تحقیقات انجام‌شده در سال ۲۰۲۳، تنها ۲۸ درصد از کودکان و نوجوانان به‌صورت روزانه مطالعه می‌کنند و این رقم در میان کودکان متعلق به خانواده‌های کم‌درآمد حتی کمتر است. عوامل متعددی، از جمله‌عدم دسترسی به کتابخانه‌ها و نبود حمایت والدین، در این کاهش نقش دارند، علاوه بر این، پژوهش‌ها نشان داده‌اند که برنامه‌هایی مانند «کتابخانه تخیلی دالی پارتون» که کتاب‌هایی رایگان به کودکان ارسال می‌کنند، می‌توانند تأثیر چشمگیری بر مهارت‌های سوادآموزی داشته باشند.
این حق بسیار اساسی در کنوانسیون حقوق کودک سازمان ملل متحد (مصوب ۱۹۸۹میلادی) این‌گونه بیان شده است: در ماده‌ی (۲۸) به حق کودکان جهت تحصیل و دسترسی به اطلاعات اشاره دارد و تأکید می‌کند که دولت‌ها می‌بایست اقداماتی را برای دسترسی به آموزش با کیفیت انجام دهند. همچنین در اعلامیه‌ی جهانی حقوق بشر (مصوب ۱۹۴۸میلادی) و در ماده‌ی (۲۶) این اعلامیه به حق هر فرد برای آموزش و یادگیری اشاره دارد که شامل حق کودکان نیز می‌شود. در همین راستا در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران و در ماده‌ی (۳۰) قانون اساسی به حق آموزش و پرورش جهت کلیه‌ی افراد اشاره دارد و تأکید می‌کند که دولت موظف است امکانات لازم برای آموزش و پرورش را فراهم نماید. در نمونه‌ای دیگر قانون حمایت از حقوق کودکان و نوجوانان در ایران به حقوق کودکان در زمینه‌های مختلف از جمله حق دسترسی به اطلاعات و کتاب اشاره دارد و سیاست‌های کلی نظام جمهوری اسلامی ایران در حوزه‌ی آموزش و پرورش به تقویت زیر ساخت‌های آموزشی و فراهم‌سازی دسترسی برابر به منابع آموزشی برای کلیه‌ی کودکان تأکید دارند.
چرا کتابخوانی برای کودکان کار اهمیت دارد؟
۱- توسعه‌ی مهارت‌های شناختی و اجتماعی؛ مطالعه‌ی منظم کتاب باعث تقویت مهارت‌های زبانی و افزایش تعاملات اجتماعی کودکان می‌شود.
۲- ایجاد فرصت‌های برابر؛ دسترسی به منابع آموزشی می‌تواند کودکان کار را به موقعیتی برابر با سایر هم‌سن‌وسالان خود برساند.
۳- تقویت خلاقیت و خودباوری؛ کتاب‌ها به کودکان اجازه می‌دهند جهان‌های جدیدی را کشف کنند و به خلاقیت‌هایشان بال و پر بدهند.
ایجاد کتابخانه‌های سیار و محلی که این کتابخانه‌ها می‌توانند به مناطق محروم و محل کار کودکان دسترسی پیدا کنند. همچنین برنامه‌های کتابخوانی خانوادگی به این صورت که والدین و سرپرستان می‌توانند با کودکان خود کتاب بخوانند تا ارتباطات خانوادگی و علاقه به مطالعه تقویت شود. از همکاری با سازمان‌های غیرانتفاعی غافل نشویم، پروژه‌هایی مانند «کتابخانه‌های تخیلی» که کتاب‌ها را به‌صورت رایگان ارسال می‌کنند، می‌توانند الگویی مؤثر باشند. نتیجه‌گیری دسترسی به کتاب و ترویج مطالعه، نه‌تنها ابزارهایی برای آموزش بلکه راهی برای تغییر زندگی کودکان کار است. سرمایه‌گذاری در برنامه‌های ترویج کتابخوانی برای این کودکان، به معنای سرمایه‌گذاری در آینده‌ای روشن‌تر برای جوامع است.
کودک کار به‌عنوان یک انسان، دارای حقوق اساسی و مشترک با سایر انسان‌ها است. حقوقی که از آن‌ها به‌عنوان حقوق بشر یاد می‌شود، حقوقی همچون؛ حق بر آموزش، حق بر شنیده شدن، حق بر داشتن غذا، حق بر زیستن، حق بر آشامیدن آب سالم، حق بر بازی و تفریح، حق آزادی بیان، حق برخورداری از صلح و حق بر دسترسی به کتاب و… کودکی رؤیا نیست و حق با کودکان است، یادمان باشد که آینده را انسان‌هایی می‌سازند که «امروز» کودک‌اند، کودکان ما «امروز» نیاز دارند که خوب زندگی کنند و به حقوق‌شان احترام گذاشته شود. صیانت از مصالح عالیه‌ی کودکان، مهم‌ترین مبنای حقوق کودک و ابدیت‌بخشیدن به حقِ دارا بودن از حق برای کودکان از مهم‌ترین اهداف خاص نظام حقوق بین‌الملل کودکان است.