موسی کاظم زاده – روزنامه نگار

شهر تبریز، روزگاری نه چندان دور به علت وجود داشتن باغ های فراوان و زیبا در داخل و حاشیه های کنار این شهر، به عنوان باغ شهر ایران مطرح بود، ولی این روزها فقط نام این باغ ها در تابلو های معابر عمومی، کوچه ها، شهرک ها، محلات و خیابان های این شهر بر جای مانده است.

به گزارش جارچی اخبار، واقعیت این است که این روزها شـهر تبریـز بـا دارا بـودن جمعیـت نزدیک دو میلیـون نفـر، تــردد روزانــه بیش از۴۵۰ هــزار انواع خــودرو و با مصـرف سوخت ۱,۲میلیـون لیتـر بنزیـن و به ویژه داشتن مراکـز صنعتـی مهمــی  همچون نیــروگاه حرارتــی، مجتمــع پتروشــیمی، پالایشــگاه، ماشین ســازی و تراکتورسـازی و ده هــا کــوره آجرپــزی، موقعیـت توپوگرافـی و عـدم پراکنـش مؤثـر آلاینده هـا، به عنــوان یکــی از ده شــهر آلــوده کشــور بــه شــمار مــی رود.

با این حال نباید فراموش کرد، بر اساس اطلاعات موجود تـا سـال ۱۳۸۴ صنایـع بیشـترین سـهم را در آلودگـی هوای شهر تبریز داشـتند، اما این روزها بـا گازسـوز شـدن قسـمت اعظـم واحدهـای صنعتـی از جمله نیــروگاه حرارتــی،  بیشـترین سـهم آلودگـی این شـهر مربـوط بـه خودروها بوده که این امر هم بــه دلیــل فرســودگی آنهــا می باشــد.

در همین راستا  همچنین بــر اســاس مطالعات صورت گرفته در سال های اخیر سـهم عمده آلودگــی هــوای کلان شــهر تبریــز یعنی بیش از ۷۰ درصد آن، مربوط به منابع متحرک یا همان وســایط نقلیــه بــوده و در حدود ۲۸درصــد بقیـه را منابـع ثابـت از جمله صنایـع، مناطـق مسـکونی و تجـاری) بـه خـود اختصـاص داده اسـت. همچنیـن بـر اسـاس طـرح بررسـی میـزان هیدروکربن هـای فـرار در هـوای تبریــز؛ ســهم منابــع مختلــف شــامل  ۴۳,۸درصــد ســهم حمــل و نقــل، ۴۱,۳درصــد ســهم جایگاه هــای ســوخت گیری، ۱۴,۳درصــد ســهم صنایــع، ۰,۶ درصــد ســهم منابــع خانگــی و تجــاری بوده است.

با این اوصاف، در اثر عوامل متعددی که به بخشی از آنها اشاره شد، بحران آلودگی هوا در شهرهای بزرگ و صنعتی کشورمان چون تبریز و دیگر کلان شهرهای دیگر ایران از جمله تهران، مشهد، اراک، اصفهان، شیراز، اهواز و … در اکثر مواقع سال از شرایط پاک خارج، و در وضعیت ناسالم و خطرناک قرار می گیرد.

از سوی دیگر، در چند سال اخیر نیز تغییـرات اقلیمـی و آب و هوایـی موجب تشدید بحران های جدیدی همچون ریزگردها در منطقه شده که این امر هم بهنوعی موجب افزایش بحران آلودگی هوا در شهر تبریز شده است. از جملــه آثــار ایــن تغییــرات می تــوان بــه بحــران دریاچــه ارومیــه، منفــی شــدن تــراز آبــی، پدیــدار شــدن تدریجــی کمبــود منابـع آبـی بـرای گسـترش فعالیت هـای صنعتـی، آلودگـی منابـع آب زیرزمینـی در نتیجـه پسـاب و پسـماندهای شـهری و صنعتـی و ایجـاد بحرانهـای زیسـتمحیطی و بهداشـتی اشـاره کـرد.

نکته مهمتر اینکه، تا چند سال پیش مسئولان محیط زیست و شهری اعلام می کردند، علت اصلی آلودگی هوا در شهر تبریز بیشتر به خاطر تردد وسایل نقلیه و استقرار صنایع بوده، ولی امروزه کانون تولید ریزگردها از دریاچه ارومیه بر شدت آن افزوده است.

از سوی دیگر، در برخی شهرهای بزرگ آذربایجان شرقی و به ویژه در شهرها و روستاهای همجوار به استان آذربایجان غربی، و به خصوص شهروندان شهر تبریز در برخی از مواقع از سال، با معضل و چالش بزرگی به نام آلودگی هوا روبرو هستند، که به عقیده کارشناسان این حوزه بخش عمده این آلودگی هوا و ریزگردهای منطقه، مربوط به خشکیدگی دریاچه ارومیه است.

به دیگر سخن، حالا وضعیت این دریاچه به جای رسیده که برای نجات این دریاچه در دولت های اخیرکارگروهی برای احیای آن تشکیل شده است. به گونه ای که دیگر حال و روز این روزهای دریاچه ارومیه، به عنوان یکی از مهمترین معضلات کشور مطرح است.

در واقع، طرح نجات دریاچه ارومیه این روزها به دلیل تأثیرات زیست محیطی خشک شدن آن که در فهرست ذخایر زیستی جهان ثبت شده، به یک موضوع بین‌المللی تبدیل شده است، ولی با این وجود هنوز راهکار ویژه و عملیاتی ارایه شده از سوی کارشناسان و مسئولان برای حل مشکل این دریاچه به نتیجه نرسیده است.

نا گفته نماند، به غیر مواردی که به آن اشاره شد، همچنین در دهه های اخیر به دلیل رشد روز افزون جمعیت و به تبع آن افزایش فاضلاب هــا و پســماندهای شــهری، بر مشکلات کلانشهرها افزوده شده، که در بیشـتر نقـاط بیـش از گذشـته موجـب نگرانـی مسـئولان شـده اسـت. عـدم مدیریـت مناسـب و دفـع نادرسـت پسـماندها و عـدم کفایـت سیسـتم جمـع آوری از جملـه عواملـی اسـت، کـه به طـور مشـهود در تخریـب محیطزیسـت نقـش دارد. از  ۲۲۰۰تـن زبالـه تولیـد شـده شـهری به طـور متوسـط ۵۰ درصـد آن به صـورت اصولـی مدیریـت می شود.

نمونه تاسف بار این تلاش ها اینکه، نبـود برنامـه مدیریتـی خـاص بـرای ساماندهی و مدیریت پسـماندهای عفونـی مراکـز درمانـی و کشـاورزی نیـز باعـث تشدید بحران آلودگی زیست محیطی در شهر تبریز شده است.

به سخن دیگر، امروزه نقش و اهمیت فضاهای باز و سبز در محیط زیست و کیفیت زندگی بر کسی پوشیده نیست. به هر حال، امروزه جامعه شناسان، روانشناسان و پزشکان در مورد توسعه پایدار فضای سبز شهری بر این باور هستند؛ توسعه فضای سبز شهری، علاوه بر تامین بهداشت جو و محیط مکان های مسکونی، نقش مثبتی در سلامتی شهروندان، بر عهده دارند که از مهمترین آن می توان به تاثیرات آن بر زندگی شهروندان اشاره کرد که هر روز ساعاتی را برای گذراندن اوقات فراغت خود در این گونه فضاها می گذرانند.

با این وجود، نتایج بررسی های یک رساله دکتری در دانشگاه تبریز در خصوص توسعه فضای سبز شهری در سه دهه اخیر بیانگر آنست که افزایش سریع جمعیت و دید اقتصادی به زمین، گسترش بیشتر منطقه کلانشهری تبریز در اراضی غیرمستعد و تخریب اراضی زراعی و باغی را باعث شده است. و گسترش شهر تبریز در دهه های گذشته بر گسترش رو به پیرامون و رشد افقی شهر استوار بوده است.

بر اساس نتایج  این پزوهش ۴۵ درصد از توسعه شهری در تبریز در فاصله زمانی ۱۳۶۳ تا ۱۳۹۰ به صورت توسعه پراکنده افقی بوده است، بنابراین توسعه و گستر شهرها به پیرامون نه تنها مشکلات زیست محیطی را برای محدوده شهر و منطقه شهری به بار می آورد، بلکه باعث بروز مشکلات اقتصادی در احداث زیرساختهای شهری و همچنین عدم توجه به بهسازی و نوسازی بافتهای موجود و نتیجتاً توسعه ناهمگون شهری می گردد. بنابراین توجه به رشد و توسعه درونزای شهری و استفاده از بافت های ناکارآمد موجود برای توسعه آتی شهر می تواند تا حدودی مشکلات گسترش به پیرامون را کاسته و انتظام فضایی شهری را از طریق بهسازی و توسعه مجدد بافتهای شهری به بار آورد.

این تحقیق نشان می دهد که از سال ۱۳۸۲ تا ۱۳۹۰ از ۲۲۶۹.۹ هکتار زیربنای پروانه های صادره، ۲۲.۶ درصد را منطقه ۲ و ۱۷.۸ درصد را منطقه ۵ به خود اختصاص داده اند. یعنی درواقع ۴۰.۴ درصد از گسترش شهری در این ۹ سال مربوط به منطقه شرقی، جنوب شرقی و شمال شرقی شهر است که نشانگر تداوم گسترش شهری به پیرامون شهر است و از طرفی، مناطق پر کلانشهر تبریز، که شامل مناطقی است که بخش اعظم آن به زیرساخت و ساز رفته و از تراکم جمعیتی بالایی برخوردار هستند. این محدوده، مناطق ۱،۲،۳،۴،۵ و ۶ را در برمی گیرد که عمدتاً مسکونی بوده و از لحاظ برخورداری از خدمات شهری وضعیت نامناسبی داشته و کمبود سرانه ای معادل ۹.۲۳ مترمربع در این مناطق به چشم می خورند.

همچنین بیشترین کمبود خدماتی در این مناطق، مربوط به فضای سبز است. در این مناطق حدود ۱۲۶۵ هکتار زمین برای جبران کمبود خدمات شهری مورد نیاز می باشد. روند برخورد با فضاهای سبز طی سالهای اخیر برخورد تخریبی و تغییر کاربری اراضی از باغات و فضاهای سبز به سایر کاربریها بوده است. و اکثریت این تخریب و تغییر کاربری ها توسط مدیریت شهری و در قالب طرحهای توسعه شهری و بالاخص کمیسیون ماده ۵ شده است.

در حال حاضر بر اساس آمار سازمان پارکها و فضای سبز تبریز، سرانه کلی فضای سبز شهری در کلانشهر تبریز ۸.۹ متر مربع است، که با احتساب فضاهای سبز خارج محدوده، ۱۵.۷۵ متر مربع می باشد. همچنین سرانه معیار بر اساس طرح جامع تبریز و مصوب شوای عالی معماری و شهرسازی ۹ متر مربع می باشد. بنابراین با این وجود سرانه معیار در شهر تبریز محقق شده است ولی به دلیل توسعه پیرامونی و خارج از محدوده شهر فضاهای سبز، عملا اکثریت شهروندان به ویژه بافت پر شهری  به این فضاها دسترسی ندارند، لذا کارآیی اکولوژیکی و اجتماعی فضاهای سبز در سطح پایین می باشد.

جالب تر آنکه فضای سبز به عنوان جزیی از بافت شهرها و نیز بخشی از خدمات شهری دارای ضرورت است و نمی تواند جدا از نیازهای جامعه شهری باشد؛ از این رو، فضای سبز باید از نظر کمی و کیفی متناسب با حجم فیزیکی شهر (ساختمان‎ها، خیابان ها و جاده ها) و نیازهای جامعه (از لحاظ روانی، گذران اوقات فراغت و نیازهای بهداشتی) و با توجه به شرایط اکولوژیکی شهر و روند گسترش آتی آن توسعه یابد، و نیز در دسترس تمامی شهروندان قرار گیرد تا بتواند به عنوان فضای سبزی فعال، بازدهی زیست محیطی مستمری داشته باشد.

از این رو، متخصصان حوزه شهری و به خصوص کارشناسان مسایل زیست محیطی، برای کاهش و مدیریت بحران اثرات مخاطرات زیست محیطی در کلان شهر تبریز، برنامه های راهبردی چون در اولویــت قــرار دادن سیاســت های حمــل و نقــل عمومــی در برنامه هــای توســعه اســتان، شناسایی و ساماندهی کانون های آلاینده درون شهری و برون شهری، مدیریت پسماندهای کشاورزی، صنعتی، عفونی و خانگی و جلوگیری از آلودگی منابع آب و خاک شهرستان را پیشنهاد می کنند و همچنین برای رسیدن به این راهبردها،  بر اجرای سیاست های همچون توسـعه فضاهـای سـبز شـهری و جنـگل کاری، بـا اسـتفاده از مشـارکت مـردم ،تکمیل شبکه دفع فاضلاب شهری، با استفاده از سرمایه بخش خصوصی، ایجـاد و تکمیـل زیرسـاخت های نـاوگان حمـل و نقـل عمومـی بـا مشـارکت بخـش خصوصـی، فرهنگ سازی در استفاده از حمل و نقل عمومی توسط شهروندان و … تاکید می کنند.

افزون بر آنچه گفته شد، همچنین برخی ناظران و کارشناسان برای رفــع آلودگی هــای زیســت محیطی در شهر تبریز، افزایش میزان بازیافت پسماندهای شهری از۳۰درصد به بالای  ۷۰درصد، ایجاد حداقل یک مرکز مدیریت پسماندهای صنعتی و ویژه، تولید حداقل  ۵۰۰تن کود آلی در روز و استفاده از آن به جای کود شیمیایی، افزایش ســرانه فضــای ســبز ســالانه  یک مترمربــع بــا اولویــت فضــای ســبز مشــجردرونشــهری و کمربنــد ســبز، ورود چهار هزار دســتگاه اتوبــوس و  دو هزار دســتگاه مینی بــوس و سه هزارو ۶۰۰ دســتگاه تاکسـی جدیـد بـه نـاوگان حمـل و نقـل عمومـی درونشـهری، تحقـق میزان سـهم حمل و نقل عمومی در سـفرهای درون شـهری تـا ۷۵درصد و … را ضروری بیان می کنند.

نکته حایز اهمیت دیگر برای دوست داران سرزمین ایران اینکه، شهر تبریز برای چندمین سال پیاپی به عنوان بهترین شهر برای زندگی در ایران شناخته می شود. بنابر این، با این ویژگی ها و پتانسل هایی که امروز در شهر اولین ها هست و یا در آینده نزدیک به امکانات زیرساختی این شهر افزوده خواهد شد، به طور قطع و یقین باید متذکر شد، که تحقق آرمان«تبریز کلان شهری زیبا و شهر پاک و عاری از آلودگی» دور از دسترس نباشد، از این رو به یقین با عزم مدیریت شهری، کمک و همکاری دستگاه های مسئول، مدیران و مسئولان شهری، استانی و دولتی و نیز با همت و تلاش خود شهروندان تبریزی می توان در این راستا گام های موثری برداشت.

آنچه در این زمینه اهمیت دارد اینکه، هنوز سوالات بی شماری در این خصوص مطرح است و اینکه کارشناسان و مسئولان و در این میان دستگاه های متولی چه نسخه ای را برای توسعه متوازن فضای سبز شهر اولین ها و در راس آنها احیای باغ شهر ایران پیچیدند؟ که به یقیین می توان آن را در قاب آینده شهر تبریز مشاهده کرد.