موسی کاظم زاده- روزنامه نگار
تخریب و بی مهری به آثار تاریخی در دوره های مختلف در تاریخ کشورمان سابقه دیرینه دارد که در استان آذربایجان شرقی نیز در ادوار مختلف و به ویژه در دهه های اخیر به دلیل بی توجهی برخی مسوولان و متولیان این حوزه، بخشی از آثار تاریخی و باستانی این استان و به خصوص شهر تبریز رو به نابودی و تخریب بوده است.
به گزارش جارچی اخبار، در دهه ها و سال ها اخیر برخی آثار تاریخی، فرهنگی و هنری استان آذربایجان شرقی و در راس آنها شهر تبریز مورد کم مهری برخی مسوولان و به ویژه دستگاه های ذی ربط و دست اندرکارن این بخش قرار گرفته است، نمونه بارز این امر عدم توجه به حریم ساخت و سازها و حفاری ها در اطراف بناهای چون ارک علیشاه، مقبرهالشعرا، بـازار تبریـز، ربع رشیدی، مسجد کبود و بسیاری از آثار و خانه های تاریخی شهر اولین ها است.
با این وجود تخریب و بی مهری به آثار تاریخی در دوره های مختلف در تاریخ کشورمان سابقه دیرینه دارد که در استان آذربایجان شرقی نیز در ادوار مختلف و به ویژه در دهه های اخیر به دلیل بی توجهی برخی مسوولان و متولیان این حوزه، بخشی از آثار تاریخی و باستانی این استان و به خصوص شهر تبریز رو به نابودی و تخریب بوده است.
جالب تر آنکه در حال حاضر نزدیک به ۸۰۰ خانه قدیمی و تاریخی در محدوده بافت قدیمی و فرسوده شهر تبریز، وجود دارد که بخش عمده این خانه‌ها همچون ارگ، بازار تبریز، مسجد کبود، ربع رشیدی و سایر بناهای تاریخی دیگر این استان و مرکز آن یعنی شهر تبریز به خاطر بی مهرهای که صورت می گیرد، رو به تخریب جدی است.
افزون بر آنچه گفته شد، بررسی ها نشان می‌دهد، خطه آذربایجان و در راس آنها شهر تبریز در بین استانها و شهرهای ایران در طول تاریخ کشورمان در دوره های مختلف زمانی از جمله در قرن اول هجری، دوران ایلخانان، صفویه و قاجاریه و حتی بعد از این دوران به دلیل موقعیت جغرافیایی خاص منطقه، بناها و آثار تاریخی و باستانی فراوانی در خود جای داده، که متاسفانه در دهه های اخیر بعضی نامهربانی ها باعث شده این بناها و آثار تاریخی و ارزشمند جهان اسلام با وجود ثبت ملی و جهانی در یونسکو همچنان در مهجوریت باشند.
بنابراین وجود مجتمع علمی، فرهنگی و تاریخی معروف و عظیمی به نام ربع رشیدی از جمله یکی از آثار مهجور مانده این روزهای شهر اولین هاست که حدود ۸۰۰ سال پیش به دستور خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی، وزیر دانشمند و مدبر عصر مغول ساخته شد که در روزگار عصر خود، شهری کوچک ولی پیشرفته و تخصصی بود که در آن ۳۰ هزار خانه و ۲۴ کاروانسرا که شامل کتابخانه، مدرسه، مسجد، دارالایتام، حمام، مهمانسرا، بیمارستان، مدارس عالی و کارگاه‌های صنعتی وجود داشت، بطور که این مرکز عظیم دانشگاهی در دوران اوج حیات خویش، مورد مراجعه مستقیم و استفاده دانشمندان معروف جهان و از جمله پزشکان و محققان یونان، روم، مصر، چین و دیگر ممالک آن روز آسیا و اروپایی، قرار می‌گرفت که فضل‌الله همدانی برای تامین هزینه‌های این مرکز املاک فراوانی را در نقاط مختلف جهان از جمله ایران و بخش‌هایی از عراق، افغانستان، گرجستان، ولایت روم، آذربایجان و سوریه وقف این مرکز کرد که از محل درآمد وقف آنها برای خدمات آموزشی و علمی استفاده می شد.
به عبارت دیگر، ربع رشیدی در زمان عصر خویش ممتازترین موسسه موقوفه و بزرگترین و مهم‌ترین مرکز علمی، فرهنگی و مدنی برای دانشمندان دنیا به شمار می‌رفت که به یقین چراغ هدایت ایرانیان و سایر ملت‌های دیگر هم بوده است که امروزه فقط از این بنای تاریخی و ارزشمند جهان اسلام دوره ایلخانی تلی خاک و چند ستون باقی‌مانده است.
البته نباید فراموش کرد که به برکت این مرکز علمی و فرهنگی در شهر تبریز بود که نسخه وقف‌نامه ربع رشیدی در سال ۱۳۸۴ شمسی (۲۰۰۶ میلادی) از سوی کتابخانه مرکزی تبریز به برنامه حافظه جهانی معرفی شد و در سال ۱۳۸۶ (۲۰۰۷ میلادی)؛ در فهرست حافظه جهانی یونسکو به ثبت رسید و در بهمن ماه ۱۳۸۷ شمسی (۲۰۰۹ میلادی) نیز در فهرست حافظه جهانی ایران ثبت شد.
حال آنچه در این خصوص حائز اهمیت است اینکه، محوطه تاریخى ربع رشیدی و وقف‌نامه آن در سال های ۱۳۵۴و ۱۳۸۶ به ترتیب در فهرست آثار ملى کشور و میراث مستند یونسکو به ثبت رسیده ولی به نظر می‌رسد به‌خاطر برخی نامهربانی‌ها در دهه‌ها و سال‌های اخیر باعث شده که بعد از ثبت و گذشت ۱۵ سال از ثبت جهانی آن در یونسکو و ۴۷ سال در کشورمان؛ این اثر تاریخی و ارزشمند جهان اسلام باز هم همچنان در مهجوریت مانده و این اثر همچنان در انتظار اقدامات اجرایی و راهبردی مسوولان و دوستداران علم، تاریخ و میراث فرهنگی در سراسر دنیاست.
حفظ و احیای چگونگی ارگ علیشاه از دیگر آثار مورد نقد بوده که با وجود آنکه این اثر تاریخی در همان سال‌های ابتدایی حکومت پهلوی در سال۱۳۱۰به ثبت ملی رسیده، ولی تا به امروز در دوره های مختلف، مورد بی مهری مسوولان و متولیان دستگاه های متولی قرار گرفته است.
ناگفته نماند، بنای ارگ تبریز در قرن هشتم هجری توسط تاج الدین علیشاه، وزیر الجایتو ساخته شده که قسمت جنوبی آن دارای طاقی بزرگ بوده که فرو ریخته است. عرض این بنا سی متر و ارتفاع آن ۲۶ متر بوده و عرض دیوارهای آن ۱۰ متر و داخل آنها مرکب از دو دیوار عریض بوده است که توسط طاق هایی به هم اتصال یافته است.
این بنا در دوران قاجاریه تبدیل به انبار غلات و مخزن مهمات گردید و حصاری دور آن کشیده شده و نام ارک یافته است. ارک در دوران مشروطیت به دست مشروطه خواهان افتاد و در نتیجه باعث تقویت موضع آنان شد و در سال های قبل از انقلاب نیز تبدیل به باغ ملی یا گردشگاه عمومی شد که در حال حاضر از محوطه این اثر باستانی به عنوان مصلی استفاده می شود.
تخریب مجموعه بازار تبریز، بزرگترین بازار سرپوشیده جهان از جمله دیگر آثار تاریخی موجود در حوزه میراث فرهنگی این خطه است که در دهه ها و سال های اخیر به دلیل نداشتن زیرساخت های لازم و استاندار بخشی از این مجموعه در اثر آتش سوزی تخریب و از بین می رود که نمونه بارز این امر آتش سوزی اخیر امسال سرای ایکی قاپیلی بود که در آن بیش از ۱۲۰ واحد تجاری آسیب وارد شد.
در هر حال به خاطر ضعف زیرساخت های لازم این بازار در سال های اخیر با چالش های متعددی روبرو بوده، آتش سوزی از جمله یکی از مسائل و مشکلات چالش برانگیز بازار تبریز است. بنابراین در این خصوص بسیاری از کارشناسان مصرف بیش از اندازه برق، اتصال برق، کیفیت پایین عایق‌های روکش کابل‌ها، وجود مواد با قابلیت اشتعال بالا در حجره‌ها و مغازه‌ها، عدم وجود سامانه هشدار اتوماتیک حریق و … را عمده‌ترین دلایل آتش سوزی سال های اخیر این بازار بوده است.
افزون بر آنچه گفته شد، بازار تبریز که قدمت آن به قرن چهارم هجری قمری می‌رسد، به عنوان یکی از زیباترین و بزرگترین بازارهای به هم پیوسته و گواهی زنده بر اصالت تجارت و معماری در مشرق زمین است. مجموعــه بــازار تاریخــی تبریــز، در ۲۵ شهریور ۱۳۵۴ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده و در مردادمــاه ســال ۱۳۸۹خورشــیدی به عنــوان بزرگتریــن مجموعــه مســقف و به هم پیوســته جهــان در فهرســت میــراث جهانــی یونســکو بــه ثبــت رســیده اســت و از این رو نباید به خاطر برخی مسایل جزیی و ابتدایی بخشی از تخریب و از بین رود.
مسجد کبود، فیروزه جهان اسلام، از دیگر شاهکارهای هنر و معماری دوران پس از اسلام ایران در شهر تبریز است که به دستور ابومظفر جهانشاه قراقویونلو بنا شده است که به عقیده کارشناسان این حوزه در سال های اخیر به خاطر برخی اقدمات از جمله لوله‌کشی گاز در داخل مسجد، موجب تخریب برخی بخش های آن شده و مرمت و احیای آن با توجه به جایگاه اثر جهانی و مذهبی آن نبوده است.
نگفته نماند، مسجد کبود یا مسجد جهانشاه تبریز یکی از آثار ارزشمند معماری ایرانی به شمار می‌رود که به لحاظ شیوه معماری از سایر نمونه‌های معماری مسجد متمایز است. قدمت این بنا به قرن نهم هجری قمری بازمی‌گردد و تنوع و ظرافت کاشی‌کاری و انواع خطوط و نقش‌های به کار رفته در آن و نیز زیبائی و هماهنگی رنگ‌ها بویژه رنگ لاجوردی کاشی‌کاری‌های معرق سبب شده است تا به فیروزه اسلام شهرت یابد.
از وضعیت چالش برانگیز برخی آثار تاریخی و فرهنگی که بدان اشاره شد که بگذریم، وضعیت فعلی مقبره الشعرا هم رضایت بخش نبوده، به طوریکه این مکان آرامگاه بیش از ۴۱۰ شاعر، عارف و رجال نامی ایران و کشورهای منطقه در دهه ها و سال های اخیر به خاطر، عدم رعایت حریم ساخت و سازها، کار ساماندهی و گسترش محوطه این مکان گردشگری در وضعیت نابسامانی به سر می‌برد.
از سوی تبریز، به شهر خانه‌های تاریخی و قدیمی زیبای ایران نیز مشهور است، وجود ۸۰۰ خانه تاریخی و قدیمی در شهر تبریز، به نوعی این شهر را به عنوان پایتخت و ویترین خانه‌های تاریخی در ایران تبدیل کرده است، از جمله این خانه ها می توان به خانه حریری، پروین اعتصامی، استاد شهریار، امیر نظام گروسی، حیدرزاده، گنجه‌ای‌زاده، قدکی تبریز، بلورچیان، شربت اوغلی، سرخه‌ای، مشروطه، بهنام، ثقه‌الاسلام، صرافلار، علی مسیو، ختایی تبریز و… اشاره کرد.
بنابراین نکته در خور تامل در این زمینه اینکه، با توجه به مستندات موجود و اظهارات کارشناسان میراث فرهنگی و گردشگری، به خاطر وجود نزدیک به ۸۰۰ خانه قدیمی و تاریخی در محدوده بافت قدیمی و فرسوده شهر تبریز، اکثر این خانه‌ها در حال حاضر در معرض تخریب جدی است، به‌طوریکه بارها شده، اصحاب رسانه، دوست داران و علاقه‌مندان به آثار تاریخی و قدیمی با ارائه گزارش، تحلیل و خبر در مورد خرابی این آثار تاریخی و با ارزشمند کشورمان هشدار داده‌اند، اما متاسفانه در این میان دستگاه‌های ذیربط و مسئولان امر آنطور که باید و شاید نگران این موضوع نیستند، به طوریکه این روزها این بنای تاریخی هر روز بهتر از دیروز، از یاد و خاطره‌ها از بین می‌رود.
از این رو نباید فراموش کرد، تبریز یکی از قدیمی‌ترین شهرهای ایران، از دیر باز برای اهل سیاحت و تجارت در اقصی نقاط جهان نام آشنای است و به بیان دیگر این شهر در گذشته و این روزها در بسیاری از عرصه‌ها جزو شهر اولین‌های ایران بوده، رنگین کمانی از این اولین‌ها را می‌توان به راه‌اندازی اولین چاپخانه، اولین خیابانی که در ایران دارای برق شد، اولین تئاتر، اولین نشریه، اولین بلدیه، اولین پستخانه، اولین خط انتقال پست، کتابخانه عمومی، ایستگاه آتش‌نشانی، انجمن شهر، مرکز پلیس، حمل‌ونقل ریلی عمومی (با اسب) و… اشاره نمود، بنابراین، سوالی که در این میان مطرح می‌شود، اینکه در حال حاضر متولیان امر، مدیران، مسوولان و دستگاه‌های ذیربط در برنامه‌ریزی، تدوین و اجرای فعالیت‌های خویش، چه قدر و چگونه برای حفظ و احیای این خطه به تاریخ و فرهنگ گذشته شهر تبریز توجه می‌کنند که جای بسی تامل و تفکر دارد.
در هر صورت مسوولان و دست اندرکاران حفظ و احیای میراث فرهنگی کشورمان و در این میان فعالان استان باید بیش از اینها به فکر حفظ، احیاء و هویت بخشیدن به تاریخ و فرهنگی این خطه داشته باشند، چرا که حیفه؟ این آثار تاریخی و فرهنگی کشورمان، با این همه پتانسیل و ظرفیت های که از آن ها نام برده می شود؛ ذره ذره به خاک تبدیل شوند و در آینده فقط حسرت کارهای نکرده خویش را داشته باشیم و این آثار فقط در قاب فیلم ها و عکس ها در خاطره هایمان باقی بمانند.