«مهدی حمزه‌زاده» خواننده و پژوهشگر موسیقی هماهنگی و ارتباط عمیق شعر، کلام و موسیقی را از علل ماندگاری برخی نوحه‌های معروف مداحان اردبیلی عنوان کرد.
این پژوهشگر درباره این که قطعه با هر عنوانی اعم از شاه بیت، ماهنی و قطعه آوازی از کجا شروع شده و چه کسانی در آن تاثیرگذار بوده‌اند؟، گفت: شاعران ،ترانه‌سرایان ،آهنگسازان و خوانندگانی که دارای صدای زیبایی بوده و از ردیف‌های موسیقی سررشته داشته و دوره دیده بودند همه باعث بوجودآمدن آثار ماندگار چه در حوزه موسیقی و چه در حوزه مرثیه شده و به صورت میراث به نسل‌های بعدی رسیده و به بخشی از تاریخ و هویت ما تبدیل شده است.
حمزه‌زاده افزود: موسیقی منسوب به مشرق زمین که اصطلاحا موسیقی مقامی و یا دستگاهی عنوان می‌شود که اکثر کشورهای مشرق زمین از آن سهمی داشته‌اند و این موسیقی در هر منطقه‌ای به فراخور گویش و فرهنگ و عوامل مختلف رنگ و بوی خاص آن منطقه را پیدا کرده است.
وی ادامه داد: موسیقی موغام پروسه‌ای دارد که دارای نقطه شروع یا درآمد با لاد یا گام مشخص ، شعبه و گوشه‌های متنوع (تغییر آوا) به همراه فرازها و فرودها تعریف شده است ، در این ژانر موسیقی عناوین دستگاه‌های موغامی از نظر نام‌گذاری و مشابهت در مناطق مختلف همسان و مشابه می‌باشد مثلا ردیف شور در موسیقی عربی ، فارسی و ترکی وجود دارد و از منظر آوایی نزدیک به هم هستند ولی از نظرپرده‌ها و فواصل تفاوت‌هایی با هم دارند.
وی گفت: در موسیقی موغام کل احوالات جامعه انسانی در سوگ‌ها و سورها جریان می‌یابد و در نوحه‌ها و مداحی هم این موسیقی نمود یافته و حال و هوای منطقه‌ای پیدا کرده است ، رعایت این مسائل است که باعث می‌شود برخی از مداحی‌ها ماندگار شده و برخی از یادها می‌رود.
نوحه اثری موسیقیایی است که ریشه در سنت و فرهنگ دارد
این پژوهشگر موسیقی نوحه را اثری موسیقیایی دانست که کلام آن در مدح و رثای اهل بیت نوشته شده و ریشه در سنت و فرهنگ دارد و افزود: عوامل ساخت یک قطعه موسیقیایی باکلام شامل شاعر و آهنگساز و خواننده شود اما در نوحه عموما خود مداح عهده‌دار آهنگسازی قطعه است و این امر مربوط به افراد خاصی می‌باشد که دارای ذائقه موسیقی قوی‌تری هستند و سایر مداحان عموما بازخوانی این آثار را انجام می‌دهند.
حمزه‌زاده تصریح کرد: از طرفی برخی آثار موسیقیایی بخاطر ملودی‌های زیبا و متناسب با حال و هوای نوحه در طول زمان با تغییر کلام تبدیل به نوحه‌های ماندگاری شده‌اند که ملودی اصلی آن قطعه در بتن مردم دارای جایگاه بوده و جایگاه خود را در نوحه هم تثبیت نموده‌اند.
وی گفت: یکی از علل تاثیرگذاری و ماندگاری هر قطعه و آهنگی مستلزم ارتباط و هماهنگی کلام و موسیقی است که در مداحی‌های سنتی اردبیل این ارتباط عمیق کلام و موسیقی وجود دارد ، از سوی دیگر شعر و موسیقی یک اثر با موضوع آن بایستی حتما متناسب باشد و در بحث مرثیه هم هر اثری چه از دید شعر و چه از دید موسیقی بایستی متناسب با شان و منزلت اهل بیت باشد.
دغدغه‌مندی مداح در خلق آثار عامل ماندگاری آن است
حمزه‌زاده خاطرنشان کرد: نکته دیگر در ماندگاری آثار دغدغه‌مندی افراد در خلق آثار هم بسیار مهم است ، نقل شده مرحوم منزوی شعر “اکبره باخ” را به مرحوم سلیم موذن‌زاده داده بود که آن را اجرا کند و ایشان برای پیدا کردن آهنگ متناسب بر روی آن شعر به واسطه نزدیکی زمان طشت‌گذاری آرام و قرار نداشته است ، در واقع نوحه‌خوان وظیفه خود می‌دانسته که برای این شعر آهنگی پیدا کند که ماندگار شود و نزدیک اذان صبح صدای آن مرحوم می‌آید که نوحه معروف “اکبره باخ” را ا زمزمه می‌کند.
وی افزود: خلق چنین آثاری نوعی الهام هم هست که در یک لحظه موسیقی و شعر با هم ارتباط یافته و معنا می‌یابند و اثری ماندگار خلق می‌شود.
وی در مورد نوحه‌های سنتی اردبیل نیز اظهار کرد: در این نوحه‌ها از نظر اجرای ردیف‌های موسیقیایی صرفا فقط از موغام‌های آذربایجانی استفاده نشده ، محوریت کلام، زبان ترکی است اما استفاده از ردیف‌ها و دستگاه‌های موسیقی در طول یک اجرا جریان دارد که شامل دستگاه‌های موسیقی عربی، فارسی ،آذربایجانی،خراسانی و سایر نواحی ایران می‌شود و شعبه و گوشه‌های مختلف دستگاهی مانند دشتی، صبا، بیات ترک، سه گاه ماهور و افشاری اجرا شده است ، البته در بحث مداحی هم افرادی بوده‌اند که به سبب تجربه و توانایی در اجرای دستگاه‌های مختلف متناسب با شرایط آن مجلس و بداهه‌خوانی و مجلس گردانی جزو نبوغ اینکار محسوب شده‌اند که اصطلاحا مرصع خوان لقب گرفته‌اند.
وی تصریح کرد: در مرکب‌خوانی صرفا ترکیب ردیف‌ها ورود از دستگاهی به دستگاه دیگر و بازگشت به نقطه ابتدایی لحاظ می‌شود ولی در مرصع‌خوانی علاوه بر مرکب خوانی بداهه‌خوانی هم لحاظ می‌شود ، از جمله مرصع خوانان بزرگ نام مرحوم استاد سلیم موذن‌زاده همواره بر بلندای عالم مرثیه می‌درخشد ، در واقع این ذکاوت مرثیه‌خوان و نوحه‌خوان است بدون اینکه سازی ایشان را همراهی کند از فنون مدولاسیون موسیقی استفاده کرده و شنونده هیچ‌گاه نمی‌تواند شروع تا پایان یک اجرا را پیش‌بینی کند. از این جهت استاد موذن‌زاده بی‌تکرار بود که در یک اجرا دستگاه‌های عربی، فارسی، آذربایجانی و نواحی استفاده کرده و طوری قطعات را با هم ترکیب می‌کرد که مختص خود ایشان بود و منحصر بفرد و در یک قاب شنونده شجاعت و مظلومیت را به راحتی تصویرسازی می‌کرد.
این پژوهشگر حوزه موسیقی گفت: در مرصع خوانی در آن و لحظه بداهه رخ می‌دهد و همه اینها طوری حرفه‌ای و از دل اجرا می‌شود که به دل می‌نشیند. بدیهی است که هر کسی نمی‌تواند این طور دلنشین اجرا کند.
مرحوم استاد موذن‌زاده با تحریر کلام و فرم آوازی ژانر موسیقی را تغییر می داد
وی افزود: علاوه بر کیفیت آوازی ذکاوت و ضریب هوش و استعداد ذاتی در یک فرد مثل استاد موذن‌زاده جمع می‌شود و آثار برجسته خلق می‌شود. نوحه نوعی ژانر موسیقی است و موذن‌زاده در این ژانر شناخته شده و برجسته است.
مهدی زاده یادآور شد: واقعیت این است که موسیقی هنری است که در لحظه خلق می‌شود و تاثیر می‌گذارد و اگر ضبط شود ماندگار شده و در نسل‌های بعد جریان می‌یابد.
وی گفت: زمانی که مخاطب به اثری گوش می‌کند اگر این موسیقی تاثیرگذار باشد، دوباره به آن گوش می‌کند ولی در آن لحظه نمی‌گوید که به لحاظ فنی و حرفه‌ای در چه گامی و ردیفی اجرا می‌شود.آهنگ این آثار شاید در روزگاری آهنگ ترانه‌ای بوده است و این جزو قابلیت‌های خاص و منحصر بفرد استاد سلیم موذن‌زاده است که با تحریر و کلام و فرم آوازی ژانر موسیقی را هنرمندانه تغییر می‌دهد.
این هنرمند برجسته ادامه داد: مرثیه و موسیقی قابل تفکیک از هم نیستند اما در بیان تفاوت اینها می‌توان گفت در موسیقی ساز مسیر مشخصی دارد ، یک قطعه‌ای آغاز و پایانی دارد و همه بخش‌ها به طور هماهنگ روی یک مسیر تنظیم شده‌اند اما در مداحی چون سازی وجود ندارد به شکل بداهه اجرا می‌شود ، این البته هم سختی و هم حسنی دارد.
نوحه‌خوان با مرکب خوانی و مرصع خوانی شرایط را مدیریت می‌کند
مهدی زاده یادآور شد: سختی آن این است که نوحه‌خوان تنهاست و صدای خودش که باید در طول زمان مداحی یاریش کند و مشایعت توسط نوازنده وجود ندارد و باید با سینه‌زنی و همراهی عزاداران حس را منتقل می‌کند در عین حال حسن آن این است که دست نوحه‌خوان باز است با مرصع خوانی و مرکب خوانی شرایط را مدیریت کند و نیاز به هماهنگی با نوازنده ندارد. به عنوان مثال با استفاده از دستگاه ماهور و چهارگاه شور و حال سینه‌زنی ایجاد کند ، بعد در ادامه دستگاه سه گاه و گوشه بیات ترک سوز و حزن را ایجاد کند.
این پژوهشگر حوزه موسیقی اظهار کرد: نکته دیگری که در مداحی اردبیل هم جایگاه ویژه‌ای دارد و برگرفته از موسیقی موغام آذربایجانی است متنوع بودن اجرای دستگاه سه گاه در تنالیته‌های مختلف است.
مهدی‌زاده گفت: در نوحه اردبیل فرمی از اجرای سه گاه خلق شده که منسوب به مرحوم حسینقلی داوودی بوده که ایشان از بانیان مکتب نوحه خوانی اردبیل هستند.در اجرای این آواز که در منطقه اوج خوانی خواننده شنیده می‌شود و تقریبا نزدیک گوشه موالف چهارگاه می‌باشد بالاترین احساس به مخاطب القا می‌شود و به اصطلاح مجلس به اوج حال و هیجان می‌رسد که این خاص اردبیل است.
وی با اشاره به فراگیری برخی نوحه‌های مداحان اردبیلی گفت:حس و حال و توان مداح باعث می‌شود کلام و آوا هماهنگ شود و حتی مخاطب غیرترک هم با آن ارتباط می‌گیرد.
وی افزود: این آواها و نواها در شرایط فعلی با وجود امکانات ضبط استودیویی و همراهی با سازهای مربوطه دوباره‌خوانی شده و رنگ زیبایی در جهت اشاعه و ماندگاری این آثار زیبا به یادگار می‌گذارند.
وی در پایان ابراز امیدواری کرد: احیای مکاتب مداحی تداوم داشته و کمبود آنها زمینه‌ساز ورود آثار بدون محتوی با ملودی‌ها و اشعار نامناسب و تغییر ذائقه شنیداری مخاطبین نشود چون تغییر ذائقه ناخواسته در طول ادوار میسر شده و تبدیل به عادت می‌شود.