یادداشتی از بیژن تلیانی؛
«آستانی مقدس، هم از حیث فضیلت و شایستگی و هم از حیث تاریخی و هنری چون نگینی شهر ری را جلا و زینت بخشیده است؛ به گونه‌ای که از هنگام برپایی آن تا عصر حاضر توجهات را به امید درک ثواب زیارت اباعبدالله الحسین (ع) در کربلا به خود معطوف ساخته است. لذا پناهگاه دوستداران و ارادتمندان شده تا در پرتو انور تورانی آن، به تهذیب درون و نسلی روح و جسم خود پردازند و دردها و آلام خود را در پناه او درمان کنند. برآمدن نیازها و حاجات خود را در دست‌های گشاده و خوان پر برکت سیدالکریم ببینند و از چشمه جوشان معنویت او و دو مدفون هم جوارش سیراب شوند.
مرقد و آستان عبدالعظیم ابن‌عبدالله ابن‌علی ابن‌الحسن ابن‌ازید ابن حسن ابن‌علی (ع)، معروف به شاه عبدالعظیم حسنی و «سیدالکریم»، سده‌ها است که پذیرای سیل ارادتمندان و شیعیان است به ویژه آنکه زیارت او با زیارت امام حسین (ع) برابر دانسته شده است.
نسب و خاندان: عبدالعظیم بن‌عبدالله بن علی «سدید» بن حسن بن‌زید بن حسن بن ابی‌طالب (علیه السلام) معروف به «شاه عبدالعظیم» و «سید الکریم»، نسبش با چهار واسطه به امام حسن مجتبی (ع) می‌رسد. کنیه او همسان رسول خدا (ص) ابوالقاسم بود و امام جواد و هادی (ع) نیز او را همین کنیه خطاب می‌کردند. مادر بزرگوارش ام ولد به نام بنت عقبه بن قیس حمیدی بود. و تاریخ دقیق ولادت ایشان اطلاع روشنی در دست نیست. اما از قرائن برمی‌آید که باید در سال ۱۷۳هجری در مدینه دیده به جهان گشوده باشد. او هشت برادر داشته است. عبدالعظیم در عنفوان جوانی با دختر عموی پدرش خدیجه دختر قاسم بن حسن بن زید حسن ازدواج می‌کند ثمره‌ی این ازدواج امروزه به روایتی امامزاده قاسم تجریش است که فرزندی زاهد به نام محمد بود که در جوانی از دنیا رفت و فرزندی از خود به جا گذاشت.
حیات علمی: عبدالعظیم حسنی به لحاظ علمی، دارای مکانت و اشتهار خاصی بوده است. این اشتهار تا جایی است که صاحب بن عباد وزیر دانشمند و گرانمایه فخرالدوله دیلمی را بر آن داشت تا رساله‌ای در شرح احوال او بنگارد. وی که خود از شیعیان و دوستداران اهل بیت(ع) و صاحب تألیفات و رسالت فراوانی است، عبدالعظیم را در یک رساله کوتاه توصیف کرده و جایگاه و منزلت او را به خوبی شرح داده است.
حیات سیاسی، مهاجرت به ری: عبدالعظیم حسنی در دورانی که در مدینه می‌زیست به سبب ارتباط زیاد با ائمه شیعه و سعایت بدگویان، سوءظن متوکل را برانگیخت و لذا به دستور وی او را از مدینه به سامرا منتقل کردند. عبدالعظیم حسنی مخفیانه با امام هادی (ع) ملاقات‌هایی داشت. در حالی که متوکل به کسی اجازه ملاقات با امام را نمی‌داد. وقتی خبر این ملاقات‌ها فاش شد خلیفه برای دستگیری عبدالعظیم مصمم شد؛ در این میان اما به او فرمود تا از شهر خارج شود. در هر حال عبدالعظیم حسنی (ع) به طور مخفیانه از سامرا خارج و پس از گذر از شهرها، دیه‌ها و قصبات مختلف که البته همه به صورت مخفی انجام می‌شد به شهر ری آمد و در سرداب منزل یکی از شیعیان در محله ساربانان یا ساریان ساکن شد. از ایشان تنها یک دختر با لقب‌ام سلیم از خدیجه بنت قاسم بن حسن بن زید بن حسن (ع) به جا ماند.
استادان و مشایخ عبدالعظیم حسنی (ع): ایشان، مشایخ و استادان زیادی داشته که هر یک از آن‌ها دارای شأن و مکانتی بزرگ بوده‌اند: ۱- علی‌بن‌موسی‌عریضی: وی از خاندان عصمت و طهارت(ع) بوده و در این میان شجره مبارکه پرورش یافته است. ۲-هشام بن حکم: او از محدثان بزرگ و متکمان و اندیشمندان شیعه است که در کوفه به دنیا آمد. او نخستین کسی است که به لحاظ علمی کلامی مباحث امامت را مطرح ساخته است ۳- محمدبن ابی عمیر: وی مکنی به ابواحمد از معتمدان و بزرگان شیعه و از اصحاب موسی بن جعفر (ع) امام رضا (ع) و امام جواد (ع) محسوب می‌شد. ۴- حسن بن محبوب: او معروف به «سرار»، یا «زار» از راویان و مشایخ ثقه و بزرگ شیعه و از اصحاب امام کاظم (ع) و امام رضا (ع) است. ۵- صفوان بن عیسی: وی از ثقاه و اصحاب امام کاظم (ع)، امام رضا (ع) و امام جواد (ع) است که همه علمای امام هستند. ۶- عمر بن محمد عبدالله: او معروف به بن اذینه از اصحاب امام صادق (ع)، امام کاظم (ع) و از مشایخ و بزرگان راویان ثقه و مورد اعتماد شیعه در بصره بود… و دیگر مشایخ و استادان بزرگ.
وفات و محل دفن حضرت عبدالعظیم حسنی (ع): ایشان به سال ۲۵۲ هجری چشم از جهان بست، جنازه او را که بر اثر بیماری درگذشته بود برهنه کردند تا غسل دهند. اما در گریبان او نامه‌ای یافتند.
موقعیت تاریخی آستان از آغاز تا عصر حاضر: بنای زیبای مقبره عبدالعظیم حسنی (ع) محصول تلاش‌ها و زحمات بی‌دریغ عده‌ای از مشتاقان و ارادتمندان ذریه پیامبر (ص) است، که طی سده‌ها و سال‌های متمادی توسعه یافت و بر شکوه و زیبایی آن افزوده شده است. بنای نخستین آستان قبر ساده‌ای بیش نبود؛ زیرا در آن عصر (یعنی هنگام دفن او)، خلفای عباسی از جمله متوکل و دیگران نه تنها اجازه احداث بنا و مقبره برای خاندان عصمت و طهارت(ع) و بازماندگان آنان را نمی‌دادند، بلکه همچون قبر سیدالشهداء آن‌ها را وزیران می‌ساختند! اما طی زمانه و سده‌های گذشته آستانه آستان حضرت عبدالعظیم حسنی (ع) توسعه‌های چشمگیری پیدا کرد. مانند عصر آل بویه، عصر سلجوقی تا عصر صفوی، و دوره قاجاریه تا عصر حاضر.
از دیگر آثار و بناهای این آستان می‌توان این گونه بیان داشت؛ صندوق عتیق یکی از نفیس‌ترین و زیباترین آثار تاریخی آستان و در حقیقت قدیمی‌ترین اثر تاریخی و از صندوق چوبی روی مرقد حضرت عبدالعظیم حسنی (ع) است که به خط «نسخ» و «ثلث» برجسته همراه با زیارت‌نامه در تاریخ ۷۲۵ هجری حکاکی شده است. از صحن‌های این آستان می‌توان «صحن باغ توتی یا طوطی»، «صحن ناصری»، «صحن باغچه علی‌جان» نام برد و هم چنین چندین رواق مانند «رواق شرقی»، «رواق شمالی»، «رواق غربی»، «رواق بالاسر»، «رواق اسماعیل رضایی» و «رواق بین الحرمین».
منابع: ۱-تاریخ عالم آرای عباسی / اسکندر منیش/ ۲-تاریخ گسترش ری / رسول جعفریان/ ۳-دائره المعارف تشیع/ ۴-دایره‌المعارف بزرگ اسلامی/ ۵-حضرت عبدالعظیم حسنی (ع) / اصغر قائدان