کهن شهر تبریز با انواع آثار و ابنیه های تاریخی و قدیمی جزو شهرهایی به شمار می رود که تعداد مساجد تاریخی آن شاید در منطقه و جهان بی مانند باشد، طوری که افزون بر ۶۰ درصد تعداد مساجد این شهر دارای صبغه های تاریخی و تمدنی هستند.
به گزارش جارچی اخبار به نقل از ایرنا، آذربایجان شرقی و تبریز آثار تاریخی و باستانی فراوانی را در دامن خود دارد که حاکی از اهمیت این منطقه به عنوان یک منطقه تاثیرگذار در طول تاریخ ایران بوده و در این میان مساجد به عنوان یکی از شاخص های فرهنگی و دینی همواره مورد توجه مردمان این دیار قرار گرفته است؛ وجود حدود هشت هزار مسجد در استان و بیش از ۲ هزار مسجد در کهن شهر تبریز نشانه ای آشکار از تاریخ و تمدن اسلامی این سرزمین است.
مساجد قدیمی، تاریخی و زیبای تبریز به عنوان دستاورد معماری خاص اسلامی و ایرانی در حقیقت نمودی از عینیت یافتن این شهر به عنوان نخستین پایتخت جهان تشیع و استقرار پایگاه تشیع در ایران است و یکی از بهترین نمونه های جاذبه گردشگری دینی و مذهبی کشور نیز به شمار می رود.
مساجد کهن و تاریخی تبریز مثل مسجد کبود یا فیروزه اسلام، مسجد جامع، استاد شاگرد، علی شاه (ارگ) صاحب الامر، مولانا، صادقیه، حسن پادشاه، سیدحمزه، سفید، میرمحمود آقا، مولانا، سیدعلی آقا، زنجیرلی، دال زال، ۶۳ ستون و پل سنگی که در فهرست آثار ملی نیز به ثبت رسیده اند، زبان گویای تاریخ و فرهنگ دین و مذهب تشیع در این شهر هستند.
تنوع و کثرت مساجد تاریخی از گذشته های دور در تبریز نشانه شکوه و عظمت و روح اسلام گرایی مردم خطه آذربایجان بوده است، به گونه ای که تنها در مجموعه بازار تاریخی و جهانی این شهر افزون بر ۳۰ مسجد تاریخی و قدیمی وجود دارد که هنوز و پس از گذشت سده ها به فعالیت خود ادامه می دهند.
بر اساس اسناد تاریخی و موجود بیش از ۲۵۰ مسجد قدیمی و تاریخی در آذربایجان شرقی وجود دارد که از قدیم الایام به عنوان مهمترین پایگاه تربیت و پرورش جامعه مطرح بوده و از صدها سال قبل سلسله ها و حکومت های مختلف با واقف بودن به اهمیت این موضوع مساجد جامع و بزرگی را در شهرها بنا کردند که مرکز تجمع مردم و تصمیم گیری های مهم حکومتی بوده و مساجد به عنوان یکی از شاخص های فرهنگی و دینی همواره مورد توجه بوده است.
مساجد قدیمی تبریز یکی از بهترین جاذبه های گردشگری دینی و مذهبی محسوب می شود که نگاهی گذرا به تاریخچه مساجد این شهر حاکی از هویت و جایگاه رفیع این خطه از سرزمین اسلامی در ترویج اسلام و مذهب و فرهنگ شیعه در ایران است.
مسجد کبود تبریز (گؤی مچید)
مسجد کبود یا فیروزه اسلام در مرکز شهر کهن تبریز، نمونه بارزی از فرهنگ و هویت تاریخی و اسلامی این شهر است؛ تاریخ ساخت این مسجد که در زبان محلی به آن ‘گوی مچید’ گفته می شود به قرن نهم هجری می رسد.
این مسجد در منطقه تاریخی و قدیمی تبریز واقع شده و به دلیل وجود گنبد زیبای فیروزه ای و کاشی کاری های معرق و لاجوردی به مسجد فیروزه اسلام شهرت دارد.
ساختمان این مسجد بنا بر کتیبه سر درب آن به سال ۸۷۰هجری قمری مربوط می شود که در آن سال توسط همسر سلطان جهانشاه مقتدرترین حکمران سلسله ˈقره قویونلوهاˈ که فردی شاعر و زیباپسند بوده، بنا شده است.
آرامگاه جهانشاه و نزدیکان وی در انتهای شبستان کوچک در داخل سرداب این مسجد قرار گرفته است.
در کاشیکاری آن رنگ لاجوردی و بیشتر آن نیز از قطعات شش ضلعی استفاده شده و تمام سطح سقف آن هم زرنگار (نقاشی با آب طلا) است.
کف شبستان های این مسجد باشکوه به احتمال قوی مرمرین بوده است. بنای اصلی ساختمان مسجد، دارای صحن وسیعی است که در آن آثاری از مجموعه ای از بناهای مدرسه، حمام، خانقاه و کتابخانه ساخته شده است.
گنبدهای این مسجد یک بار در سال ۱۱۹۳هجری قمری به دلیل زلزله فرو ریخت و خراب شد.
براساس گزارش های محلی مرمت و بازسازی این مسجد به منظور حفاظت بخش های باقیمانده شامل طاق ها و پایه ها در سال ۱۳۱۸شمسی آغاز شد، بیشترین مرمت مسجد کبود درسال ۱۳۴۳شمسی انجام شده و دوباره سازی گنبدهای رفیع آن نیز از سال ۱۳۵۴ شمسی از سوی دفتر فنی حفاظت آثار باستانی و به همت زنده یاد استاد ˈمعمارانˈ هنرمند برجسته آذربایجانی به پایان رسید.
مسجد کبود در سال ۱۳۱۰شمسی در فهرست آثار ملی ثبت شده است، در مجاورت این اثر باستانی تبریز، پارک کوچک و زیبایی به نام شاعر نامی ˈخاقانیˈ بنا شده که مقبره وی در مقبره الشعرای تبریز واقع است.
همچنین مجموعه مسجد کبود تبریز را موزه تاریخی آذربایجان تکمیل می کند.
مسجد جامع تبریز
این مسجد که در کتاب های تاریخی از آن با عنوان جامع کبیر نام برده شده است در همه ادوار تاریخی همواره مسجد جامع شهر بوده و بازار قدیمی و سنتی تبریز به عنوان بزرگترین بازار مسقف جهان بر گرداگرد آن شکل گرفته است.
قدیمی ترین بخش آن شبستان وسیعی است که در آن طاق ها و گنبدهایی بر فراز ستون های هشت گوش آجری که زینت بخش آن گچبری های ظریف و هنرمندانه دوره روادیان (مقارن سلجوقیان) بوده، بنا شده است.
مسجد جامع در دوره ایلخان مغول مورد توجه و تعمیر بوده و الحاقاتی به آن افزوده شده و محراب رفیع گچبری باقیمانده، یادگار آن دوره است.
در دوره حکومت آق قویونلویان در آذربایجان گنبدی رفیع مزین به انواع کاشیکاری معرق به وسیله سلجوق شاه بیگم زن اوزون حسن در بخش شمالی آن ساخته شده که هنوز هم پایه ها و گوشه هایی از کاشیکاری های آن باقیمانده است.
در زلزله مهیب سال ۱۱۹۳ هجری قمری که تمام عمارت های تبریز را در هم کوبید، این مسجد نیز از خرابی ها بی نصیب نماند.
مسجد فعلی با پایه های متین و پوشش طاق و چشمه بعد از زلزله (اوایل حکومت قاجاریه) و توسط حسینقلی خان دنبلی حاکم وقت بنا شده که از آثار خوب قاجاریه است.
مسجد صاحب الامر تبریز
مسجد صاحب الامر تبریز از مساجد قدیمی این شهر است که در دوره صفوی و توسط شاه طهماسب اول دومین پادشاه این سلسله بنا شده است .
ساخت مسجد به زمان شاه طهماسب اول، دومین پادشاه سلسله صفویان برمی‌گردد که دستور ساخت مسجد صاحب الامر را می‌دهد و آن را به یکی از پایگاه‌های حکومتی خود تبدیل می‌کند. در دوران باستان در اینجا معبدی میترایی قرار داشت. در واقع معبد و آتشکده‌ای که در این بقعه قرار داشت، از مهران رود و اسطوره قربانی گاو در کنار بقعه نشان از همان آثار برجای مانده از دوران باستان است.
زمانی که عثمانی‌ها به تبریز مسلط می‌شوند، به خاطر از بین بردن اثری که شاه طهماسب صفوی ساخته است، آن را ویران می‌کنند. اما بعد از بیرون کردن عثمانی‌ها و بازگرفتن تبریز، دوباره مسجد دیگری به دستور شاه ساخته می‌شود که در گنبد و معماری تفاوتش با بقیه مساجد کاملا مشخص است. در حکایت‌های تاریخی مربوط به مسجد می‌گویند گاوی از شر قصاب به این مسجد پناهنده شده که همین ماجرا باعث محبوبیت مسجد در بین مردم شد.
در زلزله ویرانگری که تبریز را با خاک یکسان کرد، این بنا دوباره ویران شد. بازسازی دوم توسط جعفر قلی خان در دوران قاجار انجام شد. حدود نیم قرن بعد، میرا علی اکبرخان، با هزینه خودش، مدرسه و صحنی متناسب با این مسجد ساخت. در نهایت در سال ۱۳۲۶ مرمت‌هایی روی بنا انجام گرفت. طی سال‌های ۷۳ تا ۷۷ مرمت و محکم کاری روی مسجد انجام گرفت تا به امروز، مکانی برای بازدید عموم مردم قرار گرفته است.
مسجد علیشاه تبریز (ارک)
بنای ارک تبریز باقیمانده مسجدی بوده که در قرن ششم هجری توسط تاج الدین علیشاه تبریزی وزیر الجایتو (غازان خان ،ایلخان مغول) ساخته شده و در زمان خود بزرگترین بنای اسلامی دنیا بوده است.
قسمت جنوبی این مسجد دارای طاقی بزرگ بوده که گویا به علت تعجیل در بنیان آن فرو ریخته است.
عرض این بنا ۳۰ متر و ارتفاع آن ۲۶ متر است. عرض دیوارها ۱۰ متر و داخل آنها مرکب از دو دیوار عریض بوده که توسط طاق هایی به هم اتصال یافته است.
حمدالله مستوفی در توصیف این مسجد طاقی بر بالای آن ندیده و این بنا در دوران قاجاریه مبدل به انبار غلات و مخزن مهمات شده و حصاری دور آن کشیده شده و نام ارک یافته است.
ارک در دوران مشروطیت به دست مشروطه خواهان افتاد و در نتیجه باعث تقویت موضع آنان شد، این بنا در سال های قبل از انقلاب تبدیل به باغ ملی یا گردشگاه عمومی شد و هم اکنون نیز از محوطه این اثر باستانی به عنوان مصلی استفاده می شود.
مسجد مقبره
این مسجد ۹ستون سنگی خوش تراش داشته گنبدهایش بلند و ضربی بوده و در زلزله ۱۱۹۳تبریز سقف آن فرو ریخت و بعدها بازسازی شد.
بازسازی مسجد مقبره توسط مرحوم میرزا مهدی قاضی طباطبایی انجام شد و چون مقبره خودش در آن قرار گرفته، به نام مسجد مقبره خوانده شده است.
مقبره آیت الله شهید محمد علی قاضی طباطبایی اولین امام جمعه تبریز نیز در این مسجد قرار دارد.
مسجد حاج صفر علی
این مسجد در ضلع شمالی حیاط مدرسه حاج صفرعلی واقع شده و مسجدی با عظمت و زیبا با گنبدی بلند و مناره ای منقش به کاشی های آبی رنگ است.
در ضلع شرقی و غربی مسجد ۲ تالار دیگر وجود دارد که هر یک به جای خود مسجد جداگانه ای به شمار می رود.
میان مسجد حاج صفرعلی و دو مسجد جانبی، پنجره هایی چوبی نهاده اند که موقع باز شدن آنها هر سه مسجد به هم متصل می شوند و به صورت مسجد واحدی در می آیند.
بانی مسجد بازرگان معاصر نایب السلطنه حاج صفرعلی خویی است.
مسجد استاد شاگرد تبریز
این مسجد از طرف امیرحسن چوپان ملقب به علاء الدین ساخته شده است و چون تحریر کتیبه ها و مندرجات دیوارهای داخل و خارج مسجد به خط عبدالله سیرفی و یکی از شاگردان زبر دست وی صورت گرفته لذا عوام، آن مسجد را استاد و شاگرد نامیدند.
مسجد ظهیریه
این مسجد در قسمت غربی بقعه سید حمزه واقع شده و مسجدی بدون ستون و در ابعاد بیست در هشت متر دارای گنبدی بزرگ است.
تزئینات و نوشته های سقف مسجد تذهیب بوده و بانی مسجد ظهیریه ، ظهیرالدین پسر صدرالدین وزیر آذربایجان بوده که بقعه و مدرسه سید حمزه را تعمیر و این مسجد را در سال ۱۰۸۷هجری قمری ساخته است.
این مسجد وقف نامه ای مفصل داشته و آخرین بار در ۱۲۹۷هجری در زمان ناصرالدین شاه دوباره سازی شد.