در شرایطی که حداقل ۴۰ درصد اقتصاد جهان و ۸۰ درصد نیازهای بشر وابسته به منابع تنوع زیستی، ذخایر ژنتیکی و مشتقات زیستی است و ایران نیز به دلیل برخورداری از ۱۱ اقلیم آب و هوایی از ۱۳ اقلیم موجود، استثنایی‌ترین کشور برخوردار از این منابع طبیعی خدادادی است اما حراست و بهره‌برداری از بسیاری از گونه‌های زیستی به خصوص حوزه گیاهی کشور مطلوب نیست.
به گزارش جارچی اخبار به نقل از ایرنا، تنوع زیستی یک شبکه حیاتی است که حاصل میلیون ها هزار سال تکامل است و ذخایر ژنتیکی نیز شامل مواد ژنتیکی با ارزش بالفعل و بالقوه در هر ماده گیاهی، جانوری، میکروبی یا از سایر منابع دارای عملکرد وراثتی است.
در این بین تنوع زیستی و ذخایر ژنتیکی فلات ایران یکی از استثنایی‌ترین و باارزش‌ترین تنوع های زیستی در دنیا محسوب می شود و این ارزش فوق العاده به این علت است که جنوب کشور محل تلاقی مناطق جغرافیایی جانوری پاله‌آرکتیک، اتیوپیایی، شرقی و هندواسترالیایی بوده است.
همچنین فلات ایران به عنوان پلی بین اروپا و آسیا در طول چند میلیون سال گذشته محل عبور گونه‌های مختلف جانوری و محل سکنی بسیاری از گونه‌های حشرات بوده است و به دلیل برخورداری از اقلیم‌های متفاوت، از لحاظ ارتفاع، پوشش گیاهی و نوع خاک، حشرات مختلفی را در خود جای داده است.
با وجود آنکه حداقل ۴۰ درصد اقتصاد جهان و ۸۰ درصد نیازهای بشر وابسته به منابع تنوع زیستی و ذخایر ژنتیکی و مشتقات زیستی است اما وضعیت تنوع زیستی ایران و همچنین بهره برداری از بسیاری از گونه های زیستی غنی ایران به خصوص حوزه گیاهی که یک ثروت خدادادی محسوب می شود مناسب و مطلوب نیست.
جانوران هم در خطر انقراض
مدتی پیش نیز دانشمندان از وقوع انقراض ششم خبر دادند و اعلام کردند تا سال ۲۱۰۰ میلادی نیمی از گونه های حیوانات روی زمین نابود و منقرض می شوند. در ایران نیز رشد جمعیت، نابودی زیستگاه، عدم آگاهی و فرهنگ سازی و شکار بی رویه باعث از بین رفتن تعداد زیادی از جانداران شده است. به طوری که در سال های اخیر ببر مازندران و شیر خوزستان منقرض شده و در حال حاضر حدود ۱۲۸ گونه جانوری و مهره‌دار کشور از جمله میش، مرغ، یوزپلنگ و سمندر در معرض خطر انقراض قرار گرفته اند.
مساله ای بسیار مهم که به گفته مختار جلالی جواران از متخصصان حوزه ژنتیک کشورمان که ریاست انجمن ژنتیک ایران و استادی دانشگاه تربیت مدرس را نیز عهده دار است، قرار است یکی از بحث های ششمین کنگره بین‌المللی و هجدهمین کنگره ملی ژنتیک ایران همراه با جایزه ایده بازار ژنتیک ایران باشد.
این کنگره از دوم تا چهارم خردادماه امسال در سالن ابوریحان مرکز همایش های بین المللی دانشگاه شهید بهشتی برگزار می شود.
ایران، تنها کشور دنیا که دارای ۱۱ اقلیم آب و هوایی است
رییس انجمن ژنتیک ایران با بیان اینکه، خداوند متعال همه نعمات را به سرزمین ایران ارزانی داشته است، افزود: در کل دنیا در حالی که ۱۳ اقلیم یا شرایط آب و هوایی متغیر وجود دارد، ۱۱ اقلیم آن از جمله گرم، سرد، خشک و مدیترانه ای در ایران وجود دارد و این تنوع آب و هوایی متغیر یعنی تنوع ژنتیکی و گیاهی خود یک ثروت و دارایی غنی ملی است.
وی با ذکر مثالی گفت: در یک مقطعی کل کره زمین یخبندان شد و تمام موجودات اروپا و کانادا یخ زدند و از بین رفتند اما در حاشیه دریای مازندران ایران با وجود جنگل های هیرکانی این اتفاق نیفتاد.
جلالی ادامه داد: در واقع به دلیل شرایط اقلیمی خاص ایران، تنوع زیستی کشورمان آسیبی ندید؛ به عنوان مثال شما ممکن است ساعت ها بر فراز کشور کانادا پرواز کنید که فقط درخت های سرو و کاج و برگ سوزنی مشاهده خواهید کرد این درحالی است که اگر به جنگل های شمال بروید، در یک شعاع یک کیلومتری انواع گیاهان، حشرات، جانوران، خزندگان، چرنده و پرنده ها را مشاهده خواهید کرد.
ذخایر ژنتیکی ایران، ثروتی ارزشمندتر از نفت و گاز
استاد دانشگاه تربیت مدرس با اشاره به اینکه، طبق ارزیابی کارشناسان در حال حاضر ایران از نظر گاز و نفت و برخی دیگر از منابع زیرزمینی جزو کشورهای برتر دنیا محسوب می شود، افزود: این در حالی است که تمام ارزش اقتصادی نفت و گاز کشف شده کمتر از ارزش اقتصادی ذخائر ژنتیکی ایران است.
جلالی با بیان اینکه، ارزش ذخایر ژنتیکی برخی موجودات در دنیا به دلایل منحصربه‌فرد بودن بسیار بالاست، ماهی خاویاری ایران را از آن جمله دانست و افزود: این ماده غذایی ارزشمند هم اکنون در دنیا ده‌ها میلیون تومان خرید و فروش می شود.
وی در ادامه در توضیح بیشتری در خصوص منحصربه‌فرد بودن برخی ذخایر گیاهی ایران با ذکر مثالی اظهار داشت: اینکه چرا «گز» اصفهان در دنیا معروف شده است به دلیل آن است که در حوالی اصفهان درختان کوچک گز وجود دارد و از آن شیره مایعی می‌گیرند که به گز انگبین معروف است و این شیره از تعرق درخت به وجود می‌آید و یک مختصری از آن را با شکر مخلوط می کردند و گز درست می کردند و این ماده گیاهی طعم گز اصفهان را معروف و منحصربه‌فرد کرد.
رییس انجمن ژنتیک ایران ادامه داد: یکی از اساتید حوزه گیاه شناسی کشور که بنده در دانشگاه تهران در حضورشان تلمذ می کردم، می گفتند تنها نقطه دنیا که این درخت گز وجود دارد، همان حوالی اصفهان است و این منبع گیاهی اگر از بین برود، برای همیشه از بین رفته است و شامل بسیاری دیگر از ذخایر گیاهی و جانوری ایران هم می شود.
وی با ذکر مثال دیگری افزود: گیاه علف هرز متشکل از ۲۰ هزار ژن منحصربه‌فرد است؛ ما می توانیم با استفاده از علوم مهندسی ژنتیک مثلا ژن مقاومت به شوری، یا ژن مقاومت به بیماری، ژن مقاومت به گرما و سرمای آن را جدا و به منظور افزایش تولید کمی یا کیفی به سایر گیاهان منتقل و جا به جا کنیم.
وی ادامه داد: این در حالی است که اگر بخواهیم همان ژن را ایجاد کنیم، به میلیاردها تومان هزینه نیاز دارد؛ ضمن اینکه شاید اصلا قابل پرورش هم نباشد و خداوند متعال رایگان اینها را در اختیار ما ایرانیان گذاشته است.
جلالی با طرح این سوال که آیا یک خیاط بدون پارچه می تواند کت و شلوار بدوزد؟ ادامه داد: در واقع خیاطی می تواند کت و شلوار ارزشمندتر بدوزد که در وهله نخست پارچه با کیفیت در اختیار داشته باشد و در اینجا ژن ها همان پارچه های حریر و ابریشمی ارزشمند محسوب می شوند و لازمه دیگر این است که خیاط در کار خود مهارت داشته باشد.
اهمیت ثروت تنوع زیستی ایران را متاسفانه درک نکرده‌ایم
این دانشمند کشورمان در ادامه اذعان کرد: تاکنون قدر تنوع زیستی، این نعمتی را که خداوند رایگان به سرزمین ایران به دلیل وجود یازده اقلیم از ۱۳ شرایط آب و هوایی جهان داده است، تاکنون درک نکرده ایم؛ گاها مشاهده می شود که برخی شهروندان برای گرم کردن خود در جنگل ها انواع گیاهان و درختان را می سوزانند یا آنها را قطع می کنند و می فروشند.
جلالی ادامه داد: این تنوع زیستی دارای ژن های ذی قیمتی هستند که نمی توان روی آن قیمت گذاشت؛ اینها داشته هایی هستند که برای کارهای بعدی از جمله مهندسی ژنتیک و اصلاح نژاد می توانیم از آنها بهره برداری کنیم.
رییس انجمن ژنتیک ایران، بی توجهی به حوزه زیستی کشور را به بی توجهی به آثار باستانی کشور تشبیه کرد که در طول سال های گذشته بسیاری از آنها به راحتی توسط خارجی ها به خارج از کشور منتقل شدند، آثار و ذخایر تاریخی ذی‌قیمتی که به گفته وی هم اکنون برخی از کشورها از جمله فرانسه، انگلیس و آمریکا با نمایش آنها در موزه های خود درآمدزایی می کنند.
وی افزود: به دلیل اینکه اهمیت ذخایر ژنتیکی را هم نمی دانیم، این ثروت ذی‌قیمت در حال نابودی است یا به یغما می رود اما اگر قدر این ثروت به خوبی درک شود، از آن حراست و بهره برداری می شود.
مسوولیت بسیار خطیر وزارت چهادکشاورزی و سازمان محیط زیست
این محقق کشورمان در پاسخ به این سوال که چه ارگان و نهادی مسوولیت توجه به حفظ تنوع زیستی و ذخایر ژنتیکی کشور را به عنوان یک ثروت ارزشمند عهده دار است، اظهار داشت: در این حوزه همه ما مسوول هستیم به طوریکه اساتید و متخصصان و مسوولان و رسانه ها همه مسوول هستند اما حوزه اثرگذاری هرکدام از این بخش ها متفاوت است.
جلالی افزود: قطعا اساتید دانشگاه، متخصصان و انجمن های علمی از جمله انجمن ژنتیک در حوزه تنوع زیستی و ذخایر ژنتیکی مسوولیت سنگینی دارند اما در کنار حوزه علمی، مسوولیت بخش های ذیربط همچون وزارت جهاد کشاورزی و سازمان حفاظت محیط زیست و سایر بخش هایی که باید از این ثروت ملی و امانت الهی محافظت، حراست، بهره برداری و نگهداری برای نسل های بعدی کنند، بسیار بیشتر است.
وی با تاکید بر اینکه، وزارت جهاد کشاورزی و سازمان حفاظت محیط زیست در این حوزه نقش کلیدی و اساسی دارند، افزود: بانک های ژن زنده و بذر تحت مدیریت وزارت جهاد کشاورزی است و از آن مهمتر سازمان محیط زیست است که باید بتواند از این ذخایر ژنتیک حفاظت و نگهداری و آنها را معرفی کرده و از خروج آنها از کشور یا بروز آتش سوزی در این مناطق جلوگیری کند.
به گفته این استاد دانشگاه تربیت مدرس، سازمان محیط زیست کشورمان نسبت به وجود ثروت عظیم ذخایر ژنتیکی در طول سال‌های گذشته به دلایل مختلف از جمله بودجه و مدیریت ضعیف، عمل کرده است و این سازمان باید حمایت جدی شود.
وی در خصوص بانک های ذخایر ژنتیکی در کشور نیز گفت: در زمان مرحوم مصدق، مرحوم مهندس منصور عطایی معاون وزیر کشاورزی و استاد وقت دانشگاه تهران با اسب و قاطر به سراسر ایران سفر کرد و ۵۰ هزار ژن و نمونه برخی اقلام بومی مناطق مختلف به خصوص غلات، جو، گندم و برنج را جمع آوری و در دانشکده کشاورزی کرج نگهداری کرد.
جلالی ادامه داد: این نمونه و ژن های جمع آوری شده هر ۱۰ سال یکبار مجددا باید به منظور حفظ قوه نامیه یا قدرت رشد و تکثیر آنها کشت می شدند تا از بین نروند؛ این در حالی است که ما به عنوان نسل های بعدی در نگهداری این سرمایه ارزشمند برای اینکه از بین نروند کوتاهی کردیم.
وی گفت: بنابراین در حال حاضر وزارت جهاد کشاورزی در کنار سازمان حفاظت محیط زیست باید در حفظ و حراست از بخش های موجود همچون مرکبات، خرما و انار جدی تر و دقیق تر پای کار باشد و از این ذخایر ارزشمند محافظت کنند.
بسیاری از ذخایر ژنتیکی ایران در معرض نابودی و انقراض
استاد موسسه تحقیقاتی علوم شیلات کشور و نایب رییس انجمن ژنتیک و مسوول علمی کنگره بین المللی و ملی ژنتیک کشور نیز با بیان اینکه، ذخایر زیستی کشور به عنوان یک میراث ملی شامل همه گونه های گیاهی، جانوری و ریزسازواره‌ها بوده و از نسل های پیش به ما رسیده است، تاکید کرد: ما هم باید اینها را حفظ و حراست کرده و به نسل های آینده منتقل کنیم.
محمد پورکاظمی افزود: هر یک از این ذخایر ژنتیکی از اثرات بسیار مهم در تنوع بخشی به محصولات و همچنین زیبایی طبیعت، اکولوژیک، بوم شناسی و زیست شناسی برخوردارند.
وی با اذعان به اینکه، در طول دهه های اخیر حوزه ژنتیک کشور با یکسری آسیب ها و نابودی مواجه شده است، گفت: به دلایل مختلف ازجمله تخریب نابخردانه حوزه محیط زیست بسیاری از جنگل ها و مراتع و گونه های گیاهی و جانوری و آبزی کشور در دریای خزر، خلیج فارس، دریای عمان و رودخانه ها در معرض نابودی و انقراض قرار گرفته است.
استاد موسسه تحقیقاتی علوم شیلات کشور در ادامه، بخشی از این بی توجهی ها را به دنبال توسعه فعالیت های صنعتی، اقتصادی و شهرنشینی ها دانست و افزود: آلودگی های آب و خاک باعث شده است که بسیاری از گونه های زیستی کشور شدیدا در معرض انقراض و نابودی قرار گیرند.
چرا انواع آبزیان ارزشمند کشور در طول دهه‌های گذشته در خطر انقراض قرار گرفته‌اند؟
نایب رییس انجمن ژنتیک کشور همچنین با اشاره به حوزه شیلات به عنوان عرصه تخصصی کاری خود بیان کرد: به عنوان مثال دریای خزر دارای سابقه زیست پنج گونه ماهی خاویاری است و در دوره ای ایران در کنار شوروی سابق سالانه ۳۰۰ تن خاوریار به دنیا صادرات می کردند، اما در حال حاضر به قدری وضعیت ناگوار شده که هر پنج گونه ماهی در خطر نابودی قرار گرفته اند.
پورکاظمی افزود: این ماهی ها شامل ماهی های خاویاری با عناوین تاس ماهی ایرانی یا قره برون، تاس ماهی روسی یا چالباش، ماهی شیب، فیل ماهی و اوزون برون هستند که در لیست در معرض انقراض اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت قرار گرفت است.
اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت (International Union for Conservation of Nature) که بیشتر با نام اختصاری آی‌یوسی‌ان (IUCN) شناخته می‌شد، سازمانی بین‌المللی با هدف حفاظت از منابع طبیعی در سراسر کره زمین است. فعالیت این سازمان شامل جمع‌آوری داده‌ها و تجزیه و تحلیل، بررسی، اجرای پروژه‌های صحیح، حمایت، لابی و آموزش و پرورش است.
مأموریت آی‌یوسی‌ان تأثیرگذاری، تشویق و کمک به جوامع سراسر جهان برای حفظ طبیعت و حصول اطمینان به این است که هرگونه استفاده از منابع طبیعی و محیط زیست یک بهره‌گیری عادلانه و پایدار به شمار می رود.
استاد موسسه تحقیقاتی علوم شیلات کشور اظهار داشت: هم اکنون هیچ کدام از پنج کشور دارای ساحل خزر هیچگونه اجازه و سهمیه ای برای صادرات خاویار از ماهیان خاویاری دریای خزر را ندارند چراکه کنوانسیون جهانی سایتیس که بر تجارت گونه های درحال انقراض نظارت می کند، اجازه صادرات و صید را به این کشورها نمی دهد.
«کنوانسیون بین‌المللی تجارت گونه‌های جانوری و گیاهی وحشی در حال انقراض» با عنوان سایتس (CITES) یا کنوانسیون واشینگتن، یک معاهده چندجانبه برای حفاظت از جانوران و گیاهان در معرض خطر است و این معاهده در نتیجه تصمیمی که در سال ۱۹۶۳ در گردهمایی اعضای اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت گرفته شد، پیش‌نویس شد.
پورکاظمی همچنین گفت: همچنین برخی دیگر از آبزیان همچون ماهی آزاد دریای خزر، ماهی سوف دریای خزر، اردک ماهی دریای خزر و بسیاری از گونه هایی که ما در رودخانه ها داشتیم، در حال نابودی هستند.
وی دلیل این اتفاق را احداث سدها و انسداد مسیر مهاجرت آبزیان و همچنین بحران آب و اولویت دادن آب به مصارف کشاورزی و حوزه های غیرتخصصی و عدم رعایت حقابه آبزیان دانست.
این محقق حوزه شیلات افزود: این در کنار مسائلی همچون فصل تخم ریزی آبزیان و هجوم بیرحمانه به محل های مهاجرت ماهی ها باعث شد که ذخایر تجدید نشوند و مولدین نیز از بین بروند و آن تعدادی هم که در آب ها رهاسازی می شوند نیز در واقع در معرض خطرنابودی قرار گیرند.
خارج کردن آگاهانه یا ناآگاهانه ذخایر منحصربه‌فرد ژنتیکی از کشور
استاد موسسه تحقیقاتی علوم شیلات کشور در ادامه با بیان اینکه، بی توجهی در حفظ و حراست از ذخایر ژنتیکی در عرصه های گیاهی کشور نیز به چشم می خورد، افزود: در طول سال های گذشته برخی آگاهانه یا ناآگاهانه بذرهای منحصربه‌فرد کشور یا محصول آن را از ایران خارج کرده اند.
پورکاظمی در توضیح بیشتری افزود: برخی کشورها به دلیل برخورداری از مطالعات و علوم قوی در حوزه ژنوم و پیشرفت در این حوزه از این نژادها و ژن ایرانی کپی‌برداری کرده و خود سویه یا سویه جدید و دو رگه تولید می کنند و محصول عمل آوری شده را مجددا به سایر کشورها صادر می کنند.
مهمترین راهکار حفظ ذخایر ژنتیک کشور چیست؟
نایب رییس انجمن ژنتیک ایران در ادامه در خصوص بهترین راهکارهای موثر به منظور حفظ و حراست از ذخایر ژنتیکی زیستی ایران گفت: یکی از راهکارهای اصلی در وهله نخست اطلاع رسانی و مشارکت دادن مردم در حفظ و حراست از این ذخایر ارزشمند است.
پورکاظمی تدبیر بعدی را اختصاص بودجه و اعتبار کافی برای دستگاه های تخصصی ذیربط و در ادامه نیز ایجاد بانک های زنده و بانک ژن برای حفاظت از این ذخایر به منظور جلوگیری از خطر نابودی کامل دانست.
وی با اشاره به وجود برخی بانک های ژن در کشور از جمله بانک های ژن گیاهی همچون باغ ملی گیاه شناسی در تهران و نوشهر اظهار داشت: بنده خود نیز بانک ژن ماهیان خاویاری کشور را در رشت تاسیس کرده ام و بانک اسپرم، بانک بافت و بانک ماهی زنده نیز موجود است اما حمایت آنچنانی از این مجموعه ها نمی شود.
استاد موسسه تحقیقاتی علوم شیلات کشور معتقد است: شدت تخریب و آسیب ها به ذخایر ژنتیکی کشور در طول دهه های اخیر به دنبال توسعه اقتصادی غیرپایدار در بخش صنعت و کشاورزی بسیار زیاد بوده است.