رصدخانه مراغه که طی قرن هفتم علم نجوم جهان از جمله مکتب کوپرنیک را تحت تاثیر قرار داده بود، با برخورداری از شهرت بین‌المللی، عنوان پایتخت نجوم ایران را برای این کهن‌شهر به ارمغان آورده اما اخیرا برنامه‌های نجوم آماتوری آن با وجود تاثیر نجوم‌اش بر روند توسعه به محاق رفته است.
به گزارش جارچی اخبار به نقل از ایرنا، اهمیت این رصدخانه به عنوان یک اثر ملی و البته نیازمند کاوش در حدی است که یونسکو سال ۲۰۰۸ میلادی را به عنوان سال رصدخانه مراغه نامگذاری کرد و طی اوایل دهه ۸۰ خورشیدی نیز تنها مرکز تحقیقات نجوم و اخترفیزیک کشور در این شهرستان راه‌اندازی شد که نویدبخش فعالیت‌های چشمگیر نجوم آماتوری در کنار پژوهش‌های علمی و در نتیجه توسعه علمی و گردشگری شهرستان بود.
تا جایی که در کنار برگزاری دوره‌های آموزشی و برنامه‌های متعدد ترویجی و رصد عمومی برای علاقه‌مندان بومی و غیربومی، گذر سیاره زهره از برابر خورشید که در هر قرن یکبار اتفاق می‌افتد، طی ۱۹ خرداد ۱۳۸۳ با حضور ۳۰ محقق فرانسوی و با هدف گرایش دادن دانش‌آموزان به مسایل علمی در مراغه رصد شد.
»پروفسور «دنیس سبوا»، مدیر وقت رصدخانه پاریس طی آن تاریخ در مورد اهمیت آن رویداد و حضور محققان خارجی در رصدخانه مراغه اینگونه توضیح داده بود که «عبور زهره از مقابل خورشید از جهت آموزشی مهم است و این پدیده در قرن ۱۸ میلادی اجازه داد تا دانشمندان فاصله زمین و خورشید را محاسبه کنند» و شاید همین اهمیت آموزشی بود که محققان را در آن تاریخ به یکی از قدیمی‌ترین و مهمترین رصدخانه‌های جهان کشاند.
برخی از کارشناسان هم بر این موضوع اذعان دارند که فعالیت‌های نجوم حرفه‌ای و آماتوری تاثیر نجومی بر روند توسعه این شهرستان داشته و برای نمونه ساعت آفتابی مراغه تحت تاثیر همان فعالیت‌های دهه ۸۰ خورشیدی در محوطه گنبد سرخ این شهرستان احداث شد.
این ساعت با هدف احیای گنبد سرخ که قبل از رصدخانه، مرکز تشخیص زمان تحویل سال، آغاز سال نو و ساعت‌های مختلف روز و زمان تشخیص اذان ظهر بود، در این مکان ساخته شد که کار جمعی میراث فرهنگی، مرکز تحقیقات نجوم و اختر فیزیک مراغه و بخش همکاری‌های فرهنگی سفارت فرانسه در تهران طی سال جهانی فیزیک بود.
اما الحاق مرکز تحقیقات نجوم و اخترفیزیک به دانشگاه مراغه که با از دست رفتن استقلال مالی و محدودتر شدن اختیارات آن همراه بود از یک سو و کمتر شدن فعالیت‌های مربوط به نجوم آماتوری در مراغه به هر دلیلی از سوی دیگر موجب شد تا این ظرفیت بالقوه برای توسعه علمی و گردشگری مورد اغماض قرار گیرد.
میزگرد «مراغه پایتخت نجوم ایران» که با حضور «ناصر صادق‌نژاد» رئیس مرکز تحقیقات نجوم و اخترفیزیک، «ودود دوستی» مسئول فرهنگی و اجتماعی شهرداری، «محسن خانبابازاده» رئیس انجمن نجوم آماتوری رصدخانه مراغه و «پروین زنده‌دل» مربی نجوم آماتوری در دفتر ایرنا برگزار شد، به چرایی افول فعالیت‌های نجوم آماتوری طی حداقل پنج سال گذشته و راهکارهای شکوفایی مجدد آن پاسخ می‌دهد.
چند نفر از اهالی فرهنگ و رسانه مراغه شامل «حسین حسن‌نژاد» مدیرمسئول روزنامه سراسری رصد، «سجاد درخشی» مدیرمسئول هفته‌نامه آوای باغ‌شهر ایران، «محمدرضا محمدی» گزارشگر فعال کبودنیوز، «منصور سریع‌القلم» سردبیر روزنامه رصد و «سیامک جاوید» از فیلمسازان مراغه نیز به عنوان میهمان ویژه در این میزگرد حضور یافتند و گاهی هم از تجربه‌های مربوط به پوشش خبری و تصویری فعالیت‌های نجوم آماتوری در دهه ۸۰ خورشیدی سخن به میان آوردند.
اذعان به کاهش تدریجی فعالیت‌های نجوم آماتوری
رئیس مرکز تحقیقات نجوم و اخترفیزیک مراغه با اذعان به کاهش تدریجی فعالیت‌های نجوم آماتوری در این کهن‌شهر بیان کرد: در اوایل تاسیس مرکز تحقیقات، برگزاری سالانه دوره‌های آموزشی، رصد عمومی، آموزش عمومی و برنامه‌های مناسبتی همچون گرفت ماه، گرفت خورشید، گذر زهره از مقابل خورشید و غیره بسیار پررنگ بود و شهرداری و اداره میراث فرهنگی نیز در برگزاری آنها مشارکت داشتند اما رفته‌رفته برگزاری این برنامه‌ها کم‌رنگ‌تر شد.
به گفته «صادق‌نژاد» پس از الحاق مرکز تحقیقات نجوم و اختر فیزیک مراغه به دانشگاه مراغه در سال ۱۳۹۸ نیز استقلال مرکز از دست رفت و اختیارات و امکانات نیز برای برگزاری برنامه‌های مختلف نجوم آماتوری به محاق رفت زیرا تا اواسط ۱۳۹۷ دوره‌های نجوم برای عموم و دانش‌آموزان در این مرکز برپا بود.
نجوم آماتوری در مراغه بیش از ۱۶ سال پیشینه دارد
رئیس انجمن نجوم آماتوری رصدخانه مراغه نیز به پیشینه بیش از ۱۶ ساله نجوم آماتوری در این شهرستان اشاره و بیان کرد: سال‌های ۱۳۸۴ تا ۱۳۸۸ را می‌توان اوج فعالیت‌های نجوم آماتوری مراغه به شمار آورد؛ پس از آن سال‌ها هم برنامه‌های متعددی به صورت پراکنده از سوی فعالان این بخش اجرا شده که به ندرت در رسانه‌ها بازتاب داشته است.
«خانبابازاده» که با پژوهشسرای دانش‌آموزی مراغه به دنیای نجوم آماتوری وارد شده، اضافه می‌کند: انجمن نجوم آماتوری رصدخانه مراغه اولین انجمن تخصصی این حوزه در شمال‌غرب کشور به شمار می‌رود که مورد تایید وزارت کشور و مراکز علمی است و به ظرفیت مردمی تکیه دارد؛ فعالیت‌های نجوم آماتوری در این انجمن همواره ادامه دارد اما مسئولان طی سال‌های اخیر کمتر از این فعالیت‌ها حمایت کرده‌اند.
کمبود پشتیبانی از برنامه‌های نجوم آماتوری
«پروین زنده‌دل» از مربیان نجوم آماتوری با تاکید بر کمبود حمایت از برنامه‌های نجوم آماتوری تاکید کرد: وقتی آموزش‌های گسترده مورد بی‌توجهی قرار گیرد و مسئولان ذیربط نیز به مسئولیت اجتماعی خود در زمینه رصدخانه و مکتب نجوم مراغه عمل نکنند، نتیجه می‌شود همان که می‌بینید.
به گفته وی حدقل طی ۱۰ سال گذشته نه تنها اقدامات فرهنگی و ترویجی برای توسعه نجوم آماتوری در شهر از سوی مسئولان ذیربط صورت نگرفته بلکه تامین زیرساخت‌های مورد نیاز برای تقویت فرهنگ نجوم آماتوری نیز مورد چشم‌پوشی قرار گرفته است.
ارتباط ضعیف مرکز تحقیقات نجوم با فعالان نجوم آماتوری
«سیامک جاوید» از فیلمسازان مراغه که بسیاری از برنامه‌های نجوم آماتوری طی دهه ۸۰ شمسی را در مراغه تصویربرداری کرده، بیان می‌کند که وضعیت فعلی محصول ضعیف بودن ارتباط پژوهشگران مرکز تحقیقات نجوم و اخترفیزیک با فعالان نجوم آماتوری بوده و این در حالی است که تاثیر این فعالیت‌ها بر روند توسعه علمی و گردشگری شهرستان با ساخت ساعت آفتابی در مراغه و تبریز مشخص شده بود.
مطالبه مردمی موجب شکل‌گیری نجوم آماتوری در مراغه شد
«حسین حسن‌نژاد» مدیرمسئول روزنامه سراسری رصد که در ساماندهی رصدخانه مراغه طی دهه ۷۰ نیز مشارکت داشت، تاکید می‌کند که فعالیت علمی و پژوهشی در مرکز تحقیقات نجوم و اخترفیزیک مراغه طی سال‌های اولیه برای عموم مردم قابل لمس نبود و برنامه‌های نجوم آماتوری نیز در پی مطالبه مردم برای بهره‌گیری از ظرفیت این مرکز شکل گرفت.
به گفته وی مسئولیت اجتماعی پژوهشگران این مرکز ایجاب می‌کند که آنان به فعالیت‌های نجوم آماتوری بیش از پیش توجه کنند و در صورتی که فعالان نجوم حرفه‌ای در کنار علاقه‌مندان به نجوم آماتوری قرار بگیرند، بار دیگر شاهد پویایی این بخش در مراغه خواهیم بود؛ همین موضوع نیز در زمان حاضر نه تنها از سوی مردم بلکه باید از سوی رسانه‌های محلی مطالبه شود.
وی همچنین نصب آسمان‌نما یا «پلانتاریوم» خریداری شده طی دهه ۸۰ در مکان دیگری به جز محل فعلی رصدخانه را یادآوری کرد و افزود: نصب این دستگاه در رصدخانه محدودیت‌هایی دارد و مسئولان نباید بهره‌برداری از آن را به این محدودیت‌ها گره بزنند.
نام مراغه با رصدخانه و مکتب نجوم‌اش عجین است
مسئول فرهنگی و اجتماعی شهرداری مراغه نیز با بیان اینکه جهانیان مراغه را با رصدخانه و مکتب نجوم‌اش می‌شناسند، بیان کرد: مراغه همواره مهد علم بوده است تا جایی در دوره سلجوقی چندین مدرسه داشت و تعداد آنها در دوره ایلخانی تا حدی افزایش یافت که بسیاری از سراسر جهان برای کسب علم مهندسی، کلام، طب و نجوم به این شهر می‌آمدند؛ بر همین اساس برنامه‌های مربوط به نجوم حرفه‌ای و آماتوری در این شهر تاریخی باید بیش از پیش مورد توجه قرار گیرد.
به گفته «ودود دوستی» شهرداری مراغه تلاش می‌کند تا رصدخانه و مکتب نجوم مراغه را در راس فعالیت‌های علمی و فرهنگی این کهن‌شهر قرار دهد و در نخستین گام نیز ساماندهی محوطه رصدخانه و اختصاص ساختمان مجاور آن به فعالیت‌های نجوم آماتوری را در دستور کار دارد.
وی اضافه کرد: فعالان نجوم آماتوری می‌توانند از ظرفیت فرهنگسراهای شهرداری و پژوهش‌سرایی که در آینده نزدیک راه‌اندازی خواهد شد نیز استفاده کرده و فعالیت‌های این بخش را با پشتیبانی شهرداری رونق ببخشند.
وی ادامه داد: آسمان‌نما یا پلانتاریومی که حدود دو دهه بلااستفاده مانده بود، در صورت مکان‌یابی از سوی مجموعه مدیریت شهری نصب شده و بهره‌برداری می‌شود.
فعالیت‌های ترویجی و آموزشی نجوم آماتوری افزایش یابد
«زنده‌دل» از مربیان نجوم آماتوری نیز در بخش دوم از سخنان خود در این میزگرد به ارایه پیشنهادهایش برای شکوفایی این بخش پرداخت و اظهار داشت: در کنار بسترسازی و ایجاد زیرساخت‌های لازم برای پویایی نجوم آماتوری در مراغه باید فعالیت‌های ترویجی و آموزشی هم افزایش یابد.
به گفته وی تعامل بیشتر مسئولان با فعالان نجوم آماتوری، استفاده از المان‌های نجوم در داخل شهر، ایجاد موزه نجوم در رصدخانه و احداث بوستان نجوم جزو پیشنهادهای عملیاتی برای فعالیت‌های ترویجی و آموزشی است.
تاثیر استقلال دوباره مرکز تحقیقات نجوم بر شکوفایی نجوم آماتوری
رئیس مرکز تحقیقات نجوم و اخترفیزیک مراغه نیز تاثیر استقلال دوباره این مرکز در افزایش اختیارات آن و شکوفایی فعالیت‌های نجوم آماتوری در این شهرستان را غیرقابل‌انکار خواند و بیان کرد: از سوی دیگر نیز فعالیت‌های نجوم آماتوری با تکیه بر ظرفیت سازمان‌های مردم‌نهاد شکوفا می‌شود و دو سازمان دیگر نیز اخیرا در مراغه نسبت به اخذ مجوز فعالیت اقدام کرده‌اند.
به گفته «صادق‌نژاد» مسئولان شهرستان اگر به دنبال دفاع از پیشینیه علمی مراغه در زمینه نجوم هستند باید دغدغه پشتیبانی و حمایت از نجوم آماتوری را داشته باشند و مرکز تحقیقات نجوم نیز در حد توان خود برای شکوفایی این بخش وارد میدان خواهد شد.
مسئولان برای عنوان «مراغه پایتخت نجوم ایران» برنامه داشته باشند
رئیس انجمن نجوم آماتوری رصدخانه مراغه نیز در بخش دوم از سخنان خود در این میزگرد تاکید کرد که مسئولان باید برای عنوان «مراغه پایتخت نجوم ایران» برنامه داشته باشند و این سئوال را مطرح کرد که «چرا باید در شهری که به این عنوان مزین است، شهرداری، میراث فرهنگی و دیگر نهادهایش اولویت دیگری داشته باشند؟».
«خانبابازاده» بیان کرد: به طور طبیعی پژوهشسراهای این شهر باید به تجهیزات رصد مجهز باشد، رسانه‌ها باید گفتمان‌سازی کنند، کتابخانه نجوم و تاریخ نجوم باید در مراغه ایجاد شود و فعالیت‌های فرهنگی شهرستان بر مبنای ترویج روزافزون نجوم استوار باشد.
به گفته وی گنبد مینای تهران نیز از سوی شهرداری این کلانشهر احداث شده است و از مجموعه مدیریت شهری مراغه نیز انتظار می‌رود تا گنبد مینای مراغه را احداث کند.
به گزارش ایرنا رصدهای خواجه نصیرالدین توسی طی قرن هفتم هجری در رصدخانه مراغه، محققان جهان را در تهیه نخستین جداول نجومی و دقیق‌تر کردن مدل‌های هندسی یونانیان و بطلمیوس یاری کرده است.
به گفته محققان فرانسوی که طی دهه ۸۰ شمسی به این کهن‌شهر سفر کرده بودند، رصدخانه مراغه یکی از نخستین نهادهای بزرگ علم نجوم بوده و مکتب مراغه در بحث‌های اخترفیزیک مدرن تاثیر زیادی روی مکتب «کوپرنیک» نجوم داشته است.